دموکراسی در سراشیبی سقوط

به رغم این‌که در سال‌های اخیر به نظر می‌رسد که نقش مردم در تعیین سرنوشت سیاسی کشورشان افزایش یافته، اما تحقیقات و پژوهش‌های موجود خلاف این روند را نشان می‌دهد و بر این امر صحه می‌گذارد که سال به سال دنیا از دموکراسی دورتر و دورتر می‌شود، و کارشناسان بر این باورند که تنش‌های سیاسی سال‌های اخیر در مناطق همیشه بحرانی دنیا نقش زیادی در این حرکت مستمر کاهشی داشته‌اند.
اکونومیست در مقاله‌ای با عنوان «یک سال بد برای دموکراسی جهان» خبر از افول دموکراسی در نقاط زیادی از دنیا می‌دهد. البته کارشناسان اکونومیست امیدواری را نیز از دست نداده‌اند، و پیامد گزارش وضعیت بد دموکراسی در نقاط مختلف دنیا، این موضوع را نیز از نظر دور نگه نمی‌دارند که «اما اعتراضات مردمی نشان از پتانسیل عظیم دموکراسی برای تجدید حیات دارد».
دموکراسی این روزها مورد تهدید است و چاره‌ای جز عقب‌نشینی برایش باقی نمانده است. این بخشی است از پژوهشی است که واحد اطلاعات اکونومیست (EIU) درباره وضعیت دموکراسی در نقاط مختلف دنیا به انجام رسانده است. در این گزارش سالانه که وضعیت دموکراسی را در ۱۶۷ کشور جهان بر اساس پنج فاکتور: روند انتخابات و کثرت‌گرایی، عملکرد دولت، مشارکت سیاسی، فرهنگ سیاسی دموکراتیک و آزادی‌های مدنی ارزیابی کرده؛ این نتیجه حاصل آمده است که دموکراسی در سال گذشته در سراسر جهان مورد مخاطره بوده و در بخش‌های زیادی نیز چند یا چندین گام به عقب رفته، که این سیر قهقرایی از سال ۲۰۰۶ تاکنون بی‌سابقه بوده است. در واقع تاکنون پایین‌ترین نمره‌ای که به روند دموکراسی در دنیا داده شده، مربوط به سال ۲۰۱۹ بوده که از ده نمره ممکن نمره ۵.۴۴ به این سال داده شده است. یعنی که در چهارده سال اخیر شاهد بدترین سال از نظر دموکراسی بوده‌ایم. تک تک فاکتورها البته وضعیت را غم‌انگیزتر جلوه می‌دهند. مثلا در فهرست واحد اطلاعات اکونومیست تنها و تنها ۲۲ کشور از ۱۶۷ کشوری که مورد بررسی قرار گرفته‌اند، دارای “دموکراسی کامل” ارزیابی شده‌اند. این در حالی است که در پایان دومین دهه قرن بیست‌ویکم هنوز ۵۴ کشور واجد حکومت‌های اقتدارگرا هستند. از این غم‌انگیزتر این‌که تنها ۴۳۰ میلیون نفر از هشت میلیارد جمعیت دنیا در شرایط دمکراتیک کامل زندگی می‌کنند. اما بیش از یک سوم جمعیت جهان در سال گذشته هنوز تحت حاکمیت یک حکومت استبدادی زندگی کرده‌اند. رقت‌انگیزتر این‌که وضع دمکراسی در چین و هند بدتر از سابق شده و به‌خصوص هند به عنوان بزرگ‌ترین دمکراسی جهان با ده پله سقوط در رده ۵۱ کشورهای دمکراتیک جهان قرار گرفته است.
در این گزارش آمده که شدیدترین کاهش آزادی‌های دموکراتیک را در چین شاهد بوده‌ایم. تبعیض علیه اقلیت‌ها در استان غربی سین‌کیانگ و سایر موارد نقض آزادی‌های مدنی مانند نظارت دیجیتالی باعث شده‌اند نمره این کشور به شدت افت کرده و از ۳.۳۲ به ۲.۲۶ کاهش یابد. هند به عنوان بزرگ‌ترین دموکراسی جهان نیز در جدول واحد اطلاعات اکونومیست با کاهش رتبه مواجه شده و این امر به‌خصوص بعد از این‌که دولت ناسیونالیست هندو در ماه آگوست منطقه مستقل جامو و کشمیر را از شموول خودمختاری مصرح در قانون اساسی هند خارج کرد، شدت بیشتری گرفته است. تصمیم دولت آسام هند مبنی بر محرومیت حدود ۲ میلیون نفر از ساکنین اکثراً مسلمان این مناطق از حق شهروندی و در واقع حذف تابعیت آن‌ها نیز به کاهش این امر کمک کرد. تصویب قانون مربوط به این امر در پارلمان هندحاکی از آن است که روند نزولی هند در شاخص دموکراسی در سال ۲۰۲۰ نیز ادامه خواهد یافت.
بنا بر این گزارش؛ حتی دموکراسی‌های تمام عیار هم از کاهش رتبه در روند دمکراتیک مصون نبودند. پس از کشف پیوندهایی بین چهره‌های ارشد دولت مالت با قتل دافنه کاروآنا گالیزیا، فعال و روزنامه نگار ضد فساد، جوزف موسکات، نخست وزیر مالت از سمت خود استعفا داد. این بحران سیاسی کافی بود تا برای نخستین بار از آغاز تنظیم این فهرست، نام مالتای کوچک نیز در بخش “دموکراسی‌های در خطر” بیاید. در میان کشورهای جنوب صحرای آفریقا، جایی که نیمی از ۴۴ دولت موجود در این فهرست به عنوان اقتدارگرا دسته‌بندی می‌شوند، ۲۳ کشور با کاهش رتبه و نمره دمکراتیک خود مواجه شده‌اند، و در این منطقه تنها نمره ۱۱ کشور بهبود یافته است. وخامت اوضاع دمکراتیک منطقه را می‌توان تا حدود زیادی در انتخابات غیردموکراتیک منطقه، مانند انتخابات ریاست جمهوری سنگال که در ماه فوریه برگزار شد و در جریان آن رقبای مکی سال، رئیس جمهور فعلی این کشور از حضور در انتخابات منع شدند، مشاهده کرد.
البته به رغم تمام وخامت اوضاع، اما هنوز هم می‌توان درخشش‌های کوچکی را تشخیص داد. مثلا مناظره بزرگ ملی فرانسه، به عنوان مجموعه جلساتی که در تالار شهرداری به پیشنهاد رئیس جمهور امانوئل ماکرون در پاسخ به اعتراضات جلیقه زرد‌ها برگزار شد، تقریباً ۲ میلیون کمک آنلاین از شهروندان دریافت کرد. این تلاش به کشور فرانسه کمک کرد تا یک بار دیگر وضعیت “دموکراسی کامل” خود را تثبیت کند (این کشور با افت ۰.۱۲ امتیاز در سال ۲۰۱۵ به گروه “دموکراسی‌های در معرض خطر” سقوط کرده بود). هنگامی که به خاطر سطح بالای نابرابری اعتراضات مسالمت‌آمیزی در شیلی آغاز شد، دولت با وعده افزایش حداقل دستمزد، افزایش مالیات افراد ثروتمند و برگزاری همه‌پرسی قانون اساسی جدید در سال ۲۰۲۰ به این اعتراضات واکنش نشان داد. اما اصلاحات هزینه‌هایی هم داشت: این تظاهرات منجر به بیش از ۲۰ کشته و هزاران زخمی شد، تا جایگاه شیلی نیز در جدول به شدت افت کند.
فهرست دمکراتیک‌ترین کشورها
در جدولی که واحد اطلاعات اکونومیست تنظیم کرده، نروژ، ایسلند، سوئد، نیوزیلند و فنلاند در جایگاه اول تا پنجم نشسته‌اند. چاد، سوریه، جمهوری آفریقای مرکزی، جمهوری دمکراتیک کنگو و کره شمالی نیز پنج کشور آخر جدول هستند. دموکراسی در جهان در سال ۲۰۲۰ به افول ادامه داد. واحد اطلاعات اکونومیست سالانه میزان دموکراتیک بودن ۱۶۷ کشور دنیا را بر اساس پنج معیار (روند انتخابات و تکثرگرایی سیاسی، عملکرد دولت، مشارکت سیاسی، فرهنگ سیاسی دموکراتیک و آزادی‌های مدنی) ارزیابی می‌کند.
این بررسی امسال نشان می‌دهد فقط ۸.۴ درصد از جمعیت جهان در دموکراسی کامل زندگی می‌کنند، در حالی که بیش از یک سوم تحت حکومت استبدادگران قرار دارند. نمره جهانی ۵.۳۷ از ۱۰ که امسال کسب شده است، کمترین رتبه ثبت شده از زمان نخستین آمارگیری این شاخص در سال ۲۰۰۶ است.
کرونا متهم اول افول دموکراسی
اما نکته حائز اهمیت آن است که محدودیت‌های کرونایی وضع شده توسط دولت‌ها یکی از عوامل اصلی افت این شاخص در سال گذشته بوده است.
به طور مثال فرانسه به دلیل لاک داون (قرنطینه) شدید و مقررات سفت و سخت منع تردد ملی، افت اندک اما در عین حال چشمگیری در این شاخص داشت که منجر شد به لیست کشورهای با «دموکراسی معیوب» نزول کند.
اما همه‌گیری کرونا مانع بهبود مشارکت سیاسی نشد. میزان مشارکت در انتخابات ریاست جمهوری آمریکا در آبان ماه بالاترین سطح در ۱۲۰ سال گذشته بود. آمریکا بهترین امتیاز مشارکت سیاسی خود را از زمان شروع شاخص ثبت کرد. اما اعتماد عمومی به روند دموکراتیک با عدم پذیرش شکست توسط ترامپ و بسیاری از طرفداران وی ضربه‌ای سهمگین را متحمل شد و ایالات متحده همچنان در رده «دموکراسی معیوب» قرار گرفت.
کدام کشور در سال ۲۰۲۰ درخشید؟
«بازیگر ستاره» که هم بر اساس تغییر در رتبه و هم شاخص ارزیابی می‌شود، در سال گذشته تایوان بود. این کشور پس از افزایش ۲۰ پله‌ای در رتبه‌بندی جهانی (از ۳۱ به ۱۱) به لیست کشورهای با «دموکراسی کامل» ارتقا یافت. به عبارت دیگر دموکراسی در تایوان از کشوری مثل آمریکا وضع بهتری دارد. انتخابات ژانویه ۲۰۲۰ تایوان با مشارکت گسترده رای‌دهندگان، از جمله در میان جوانان همراه بود و مردم‌سالاری آن را به نمایش گذاشت.
خاورمیانه شاگرد آخر شد
بر اساس ارزیابی واحد اطلاعات اکونومیست، منطقه خاورمیانه در سال ۲۰۲۰ بدترین نمره را در این شاخص کسب کرد. به طوری که ۷ کشور از ۲۰ کشور در این منطقه جزیی از لیست ۲۰ کشور با بدترین نمره دموکراسی بودند. البته اگرچه روند جهانی دموکراسی در سال‌های اخیر نزولی بوده است، اما در خاورمیانه روندی نسبتا باثبات داشته است. به طوری که نمره متوسط منطقه در بازه ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ تنها ۰.۰۵ واحد کاهش داشته است. اما در سال ۲۰۲۰ با ۰.۹ واحد افت، از کل بازه مذکور عملکرد بدتری داشت که البته این عملکرد همچون بقیه کشورها، عمدتا به دلیل ویروس کرونا و محدودیت‌های وضع شده برای مقابله با آن بود.
سالی که نکوست
می‌توان گفت سال جدید هم با یک شورش در کنگره آمریکا و یک کودتای نظامی در میانمار، شروع امیدوارکننده‌ای نداشته است. در این شرایط چشم دموکرات‌ها به رفع تدریجی محدودیت‌های مربوط به کرونا خواهد بود.