شما نگاه کنید به تجربه مجمع روحانیون مبارز؛ این تشکل چند دوره به‌کلی در انتخابات شرکت نکرد، اما یک‌باره در دوم خرداد فضا را آماده دید و وارد صحنه شد. همین تجربه برای زندانیان پس از انتخابات ۸۸ رخ داد. سال ۱۳۹۲، بخش قابل‌توجهی از دوستان هنوز زیر حکم بودند اما اوضاع انتخابات را متفاوت تحلیل کردند و کمابیش همدل شدند و حتی، همین دوستان سال ۱۳۹۶ ورود فعالانه‌تری داشتند. یعنی زیر سقف اوین هم می‌شود به سیاست و انتخابات نگاه دقیق و متفاوت داشت. این جمله من که گفته‌ام انتخابات مشروط، معنایش این است که انتخابات اساسا خوب است به شرط‌ها و شروط‌ها. اما درباره پیوند ذاتی اصلاح‌طلبان و صندوق رای. باید قائلان به این حرف را به دو گروه تقسیم کنیم: گروه اول اپوزیسیون هستند؛ اینها اصلاح‌طلبی را سوپاپ اطمینان می‌دانند و گسست‌ناپذیری اصلاح‌طلبی و صندوق رای را از باب تحقیر و تخفیف می‌گویند. حرف اینها تازگی ندارد و از قدیم می‌گفتند خانه خرس و بادیه مس! یعنی می‌گفتند در رژیم جمهوری اسلامی انتخابات بی‌معناست. مجاهدین خلق و سلطنت‌طلبان این حرف را با ادبیات مختلف می‌زدند و می‌گفتند همه اینها برای رنگ کردن مردم و خرید زمان است. در جواب باید گفت به فرض اصلاح‌طلبان سوپاپ باشند، کو بخار! اما گروه دوم، رویش‌های تفکر اصلاحی هستند؛ حالا درباره کیفیات این رویش بحث زیاد است! اینها عتاب‌آلود می‌گویند نسلی از اصلاح‌طلبان که خودشان محصول صندوق رای هستند، حالا که خرشان از پل گذشته، یا بریده‌اند یا هر چیز دیگر، زیر میز بازی می‌زنند و علیه صندوق رای موضع می‌گیرند. در پاسخ به این گروه باید بگویم اصلاح‌طلبی‌ای که من می‌شناسم، قبل از دوم خرداد هم بوده‌ است. یعنی آنها عمل اصلاحی داشتند، اما نام اصلاح‌طلب نداشتند. افرادی که در روزنامه سلام، یا نشریاتی مثل عصرما یا کیان و برخی حلقه‌های فکری مثل مرکز تحقیقات استراتژیک فعال بودند، به سهم خود تفکر اصلاحی را پیش می‌بردند. یا افرادی دیگر اگر جایی شاغل بودند، سعی می‌کردند همان‌جا را اصلاح کنند. می‌خواهم نتیجه بگیرم دوم خرداد برآمده از مجموعه این تلاش‌ها از یک‌طرف و مطالبه تغییرخواهانه مردم از طرف دیگر بوده است. بگذارید این‌طور صورت‌بندی کنم، یک تفکر اصلاحی وجود داشت، در ویترین انتخابات دوم خرداد قرار گرفت و مردم آن را به‌رسمیت شناختند و به اندازه ۲۰ میلیون رای به آن اعتماد کردند. حالا، این منتقدان می‌توانند تفکرشان را در ویترین بگذارند، مردم را جذب کنند و رای بگیرند منتها توجه داشته باشند از دو میلیون به بیست میلیون راه درازی است! منتها مقدمتا درنظر داشته باشند که به قول قدیمی‌ها، کلفتی نان و نازکی کار با هم جور نمی‌شود. مضاف بر این، برخی رفقای جوان ما یک نکته مهم را هم باید گوشه ذهن داشته باشند. اینها ممکن است خودشان را با نیروهای هم‌سن‌و‌سال‌شان در جناح اقتدارگرا مقایسه کنند و به برکشیده‌شدن یا حاشیه امن‌ آنها غبطه بخورند حال آنکه توجه ندارند رشد جوان مومن انقلاب رانتی و گلخانه‌ای است و به محض اینکه کمی فضا رقابتی شود، همه باید به پایگاه‌های بسیج محلات یا اکانت‌های ناشناس
۵۰ هزار تومانی‌شان برگردند. ناصر خسرو شعری دارد که یک بیت آن این است: فردا که بر من و تو وزد باد مهرگان / آنگه شود پدید که از ما دو، مرد کیست!

این شعر را اگر سرچ کنید، فرق کدوها و سروهای سیاست را متوجه می‌شوید.

اما درباره بخش سوم سوال. اولا انتخابات عرصه تکلیف نیست، بلکه عرصه حق است. تکلیف از جنس وظیفه است، اما حق از جنس اختیار. کمی بیشتر توضیح بدهم. ما یک تکلیف شرعی داریم و یک تکلیف قانونی. مثلا تکلیف شرعی داریم که باید به والدین احسان کنیم و اگر نکنیم، مرتکب معصیت شده‌ایم. یک تکلیف قانونی هم داریم، مثلا مکلفیم از چراغ قرمز عبور نکنیم. عقوبت عدول از تکلیف شرعی اخروی است و عقوبت عدول از تکلیف قانونی دنیوی است. اما حق آن چیزی است که فی‌نفسه، جزو پایه‌ای ملزومات زیست انسانی است. مثلا حق مالکیت، حق انتخاب آزادانه شغل و… حق را می‌توان اسقاط ‌کرد، هبه کرد، یا معاوضه کرد. مثالی بزنم. فردی ممکن است پاکت سیگارش را دور بیندازد و حق خودش را ساقط می‌کند. یا یک نخ از سیگارش را به کسی هبه می‌کند، یا یک نخ از سیگارش را با سیگار دیگری جابه‌جا می‌کند. این قیاس را در ذهن داشته باشید؛ حالا فردی تصمیم می‌گیرد حق رایش را اسقاط کند، یا حتی آن را بفروشد، کما اینکه در بعضی کشورها بازار رای وجود دارد. شاید آقای جنتی در مراحل بعدی بتواند به این امکان متوسل شود و با آزادسازی امکان فروش تعرفه‌های رای، مشارکت بالای ۸۰درصد را هم تضمین کند. حالا پرسش این است، آیا این امکان وجود دارد که رای دادن به وظیفه تبدیل شود؟ پاسخ مثبت است چنانکه در برخی کشورها رای ندادن مستوجب پرداخت جریمه است. منتها کسانی که رای دادن را وظیفه می‌دانند، باید دقیقا توضیح دهند با چه مقدمه‌ای از رای اجباری سخن می‌گویند. فقط باید توجه کنند در این زمینه نمی‌شود تکه‌ای از کره‌شمالی را با تکه‌ای از اتریش کلاژ کرد؛ چون سیاست و انتخابات و اساسا موجودیتی به‌ نام ایران را از ریخت می‌اندازند.

یک بحث دیگر درباره تاکتیک انتخابات است. در بحث تاکتیک انتخابات یک تحلیل روان‌شناسانه مطرح است و یک تحلیل مهندسی‌محور. اول به تحلیل روان‌شناسانه بپردازم. این تحلیل حاکی از آن است که برخی از اصلاح‌طلبان و هسته سخت قدرت به ‌شکل تاریخی با یکدیگر مساله‌دار یا دست‌کم زاویه‌دار بوده‌اند، فلذا مادامی که این دوگانه قطبی مطرح است، انتخابات شکل‌ نمی‌گیرد. در واقع با این استدلال می‌خواهند از روی معمرین اصلاحات پل بزنند… نظر شما درباره این رویکرد چیست؟

ایده‌ها و تحلیل‌های روان‌شناسانه مباحث سیاسی را شخصی می‌کند اما به هر حال نمی‌توان آنها را نادیده گرفت. من معتقدم نمی‌شود گفت که عداوت و خصومت‌ها ذاتی است، زیرا ممکن است بعضی وقت‌ها این خصومت‌ها شدت بگیرد و بعضی وقت‌ها رو به افول برود. منتها فرد اصلاح‌طلب آن است که بتواند در حادترین وضعیت، برای اصلاح و بسط تفکر اصلاحی، قدرت اقناع داشته باشد. مثلا دوست دربندمان مصطفی تاج‌زاده را درنظر بگیرید. او به میان گروه‌های به ‌شدت راست می‌رفت، یعنی کسانی که شاید به خونش تشنه بودند اما آنها را اقناع می‌کرد که مسیر درست کشورداری چیست؛ بدون اینکه ذره‌ای عقب‌نشینی کند یا حتی عصبی شود. شاید، یکی از دلایل بازداشت مصطفی این بود که داشت گروه‌های راست را متزلزل و مذبذب می‌کرد. تاج‌زاده کاملا دقت داشت که دعوا را شخصی نکند. به‌نظرم آقای خاتمی هم چنین مشی‌‌ دارد. اما بعضی‌ دیگر چنین ظرفیتی ندارند و از گذشته تا امروز نمی‌توانند «دیگری»شان را تحمل کنند. باری، معمرین اصلاح‌طلبان به ‌مرور به دیار باقی می‌شتابند و کم‌کم فضا برای این دوستان پل‌ساز باز خواهد شد. آن وقت افراد می‌توانند موفقیت‌ پل‌سازان را قضاوت کنند. همین حالا هم کسی مانع باز کردن معبر و پل زدن نیست منتها باید دقت کنند که کم‌کم استحاله نشوند. در واقع باید مراقب کارت‌های دعوت باشند! من در رژیم پهلوی فرد کمونیستی معنوی را سراغ دارم که استاد دانشگاه بود و می‌خواست پل بزند اما یک‌باره منبع ساواک شد!

اما تحلیل مهندسی‌محور. این الگوی تحلیلی از آمار و ارقام و تنظیم‌گری می‌گوید. سخن اینها این است که در لحظه نام‌نویسی باید تمام‌قد نام‌نویسی کرد، منتظر ماند و دید نتیجه بررسی صلاحیت‌ها چه می‌شود و آخرالامر با ارزیابی ظرفیت‌های باقیمانده اقدام به تهیه لیست کرد. این سازوکار یا تحلیل نسبت به انتخابات را چگونه ارزیابی می‌کنید.

این قبیل کارها سابقه‌دار است و با اعداد و ارقام مختلف تکرار شده است. به نظر من ملاک ارزیابی این تحلیل و روش سیاست‌ورزی، اثربخشی است. یعنی باید پرسید اولا این نگاه مهندسی‌محور به انتخابات حاصلی برای مردم داشته و دارد؟ ثانیا می‌تواند به پیشبرد اهداف جریان اصلاحی کمک کند یا خیر؟ اگر نمایندگانی باشند، ولو ۱۰ نفر، که بتوانند مانند مصدق و هم‌قطارانش بر فضای مجلس تاثیر بگذارند، می‌توان از رویکرد مهندسی‌محور دفاع کرد. اما اگر بناست فقط صندلی مجلس را اشغال کنند و فقط چهار سال حقوق مجلس را بگیرند، بهتر است چنین کاری نکنند. از طرف دیگر، هر کسی موافق این رویکرد است باید بیلان‌ کاری بدهد مثل سایر مهندس‌ها. یعنی صورت وضعیت بدهند و بگویند در ادوار قبل که تک‌نماینده یا جمع محدود بوده‌اند، چه دستاوردی داشته‌اند. من نمی‌خواهم بحث را شخصی کنم و الا می‌توانم یک به یک اسم بیاورم و از آقایان مدافع این رویکرد پرسش کنم.

می‌خواهم بدانم شما چه بدیلی برای این دو تحلیل دارید. طبعا بدیل ناظر به اقدام و عمل است نه نظاره‌گری.

حرف من این است؛ انتخابات در دستور کار ماست، اما به وقتش. اگر زورمان رسید و توانستیم با اصول و برنامه وارد انتخابات شویم، سیاست‌ورزی انتخاباتی می‌کنیم در غیر این صورت به‌صورت تمام‌وقت از صدر تا ذیل، یعنی از بانیان از حذف اراده مردم تا خروجی‌های استصواب را نقد فنی و کارشناسی می‌کنیم. اما ممکن است به نقد کارشناسی هم بسنده نشود. من قبل‌تر گفته‌ام میان انتخابات و خیابان منازل زیادی است از جمله نافرمانی مدنی. شکل‌های خفیف نافرمانی مدنی می‌تواند حکومت را سر عقل بیاورد، چون لزوما تصمیم‌های سیاستی فعلی برآمده از عقل نیستند. در میان مردم ایده‌های زیادی است منتها بهتر است من به مصادیق اشاره نکنم…

می‌خواهم در اینجا به یک دعوای تاریخی ارجاع بدهم که می‌توان آن را در دعواهای فکری میان متفکران چپ صورت‌بندی کرد. اگر لنین و تمرکز وی بر فعالیت سیاسی-حزبی را محور بحث قرار دهیم در مقابل او چند گروه را می‌بینیم. نخست، کسانی‌که قائل به نوعی جبرگرایی بودند و اعتقاد داشتند تحول مطلوب و غایی که همان برافتادن سرمایه‌داری و برکشیده شدن طبقه کارگر است، به‌شکل خود به خودی رخ خواهد داد و لزوما نیاز به کنش و سازماندهی نیست. از طرف دیگر، کسانی بودند که به بیان جدیدتر دنبال سطحی میانه -بخوانیم جامعه‌ مدنی- بودند و اعتقاد داشتند از این مجراست که می‌توان بر جامعه و به تبع آن بر سیاست و قدرت تاثیر گذاشت. آیا این مبحث را می‌شود به شرایط فعلی ایران تعمیم داد و بر آن اساس کنشگران‌ را تقسیم‌بندی کرد؟

خوب است از گرامشی شروع کنم. گرامشی‌ می‌گفت جامعه مدنی پایه حزب است؛ یعنی نمی‌شود احزاب را بدون جامعه مدنی ساخت. وی اعتقاد داشت این کار مشخصا در اروپا به وقوع می‌پیوندد، زیرا صنعتی است و امکان سازماندهی و سندیکاسازی در آن وجود دارد. او نتیجه می‌گرفت از این مسیر یا می‌شود قدرت را قبضه کرد یا بر آن اثر گذاشت. شاید بشود گفت اصلاح‌طلبی جامعه‌محور چنین بنیه تئوریکی دارد. یعنی بر پایه نوعی همبسته‌سازی افقی و کارهای ائتلافی پیش می‌رود. در مقابل این ایده، حرف‌های فردی مثل کاسترو را داریم. او اعتقاد داشت می‌توان با یک گروه کوچک اما مصمم، به‌تدریج توده‌ها را جذب کرد ولو اینکه جامعه صنعتی نباشد. یعنی اینجا دیگر بحث سندیکا و جامعه مدنی و کار تدریجی مطرح نیست. این نسخه‌های جنبشی در آرای رژیس دبره و کارلوس ماریگلا به ‌‌صورت حاد و اغراق‌آمیز تئوریزه شده است. لنین اما حرف میانه‌ای دارد منتها شاید بتوان گفت یکی به نعل است و یکی به میخ. او یک مشت سرباز و دهقان و عده قلیلی کارگر را به ‌جای جامعه مدنی می‌نشاند، یعنی به ضرورت وجود چیزی شبیه جامعه مدنی التفات دارد اما برای حزب و کادرسازی ارزش بیشتری قائل می‌شود. همه اینها در ظرف زمانی‌شان ممکن است کار کرده باشد ولی ما در ایران به طیفی از ایده‌ها احتیاج داریم نه یک ایده. یعنی هم احتیاج به افرادی داریم که بر جامعه مدنی تمرکز کنند، هم نیاز به افرادی داریم که عندالزوم فاش‌گویی کنند و هم کسانی که سیاسی‌تر عمل کنند. در چارچوب صورت‌بندی پیشین می‌توان این‌طور گفت که شما اگر روی آرای لوکزامبورگ و گرامشی از یک طرف و لنین از طرف دیگر کار تطبیقی کنید می‌توانید همزمان به جامعه و دولت توجه داشته باشید. مثلا شاید، بحث «فشار از پایین، چانه‌زنی در بالا» را بتوان تلفیق ایده‌های گرامشی و لنین دانست. یعنی از یک‌طرف باید به جامعه مدنی بها داد و برای منسجم کردنش تلاش کرد و از طرف دیگر، باید به دولت ورود کرد و ایده‌های اصلاحی را پیش برد. از اینها گذشته من فکر می‌کنم زمان طرح ایده‌های جبرگرایانه سر آمده است. یعنی نمی‌شود گفت یک موجودیتی حالا چه بلوک سرمایه باشد، چه قدرت مآلا متزلزل و نابود می‌شود، زیرا هر تحرک و تغییر بزرگی احتیاج به سلسله‌ای از خرده تحرک‌ها و خرده تغییرها دارد که برآمده از اراده‌ها و عاملیت‌هاست.

به سیاق آنچه که در صورت‌بندی متفکران چپ مطرح شد، امروزه پایه تحلیلی برخی از اصلاح‌طلبان هم دستخوش مفهوم‌پردازی‌ها و تاکتیک‌هایی شده است. می‌خواهم نخست حساسیت شما را به سه مفهوم «خشونت‌پرهیزی»، «تدریج‌گرایی»، «قانون‌مندی» جلب کنم. این سه مفهوم اینک ازسوی دو گروه دنبال می‌شود. عده‌ای هر کنش یا تحول خشونت‌پرهیزِ تدریج‌گرای قانون‌‌مندی را اصلاح‌طلبانه می‌دانند، بی‌توجه به مولفه‌هایی از قبیل «مشروعیت»، «عدالت» و امثالهم. از طرفی، عده‌ای «مشروعیت» را فرض پایه‌ای می‌دانند و معتقدند کنش خشونت‌پرهیزِ تدریج‌گرای قانون‌مند زمانی موضوعیت دارد که اولا، در بستری مشروع و ثانیا، با عطف توجه به آموزه‌هایی از جمله «عدالت»، «دموکراسی»، «فسادستیزی» و… رخ دهد. شما اولا پیامد چنین اختلاط مرزی را چه می‌دانید، ثانیا کجای این دوگانه ایستاده‌اید؟

ابتدا درباره سه مفهوم مورد نظر شما بحث کنم؛ مفهوم اول خشونت‌پرهیزی است. خشونت‌پرهیزی یعنی اینکه ما بانی خشونت نیستیم و نخواهیم بود اما این به معنای امتناع دفاع مشروع نیست. ما باید از همه‌ سازوکارهای نرم استفاده کنیم تا از خودمان دفاع کنیم اما مرزمان همانا خشونت‌ورزیدن است؛ یعنی چشم برابر چشم را مطلقا قبول نداریم اما چاره‌ای نداریم که فی‌المثل به همین عدلیه نیم‌بند تن بدهیم. اما بعضی می‌گویند دفاعِ مشروعِ خشن جایز است؛ من مخالفم، زیرا این کار به چرخه خشونت دامن می‌زند و فضا را رادیکال و بسته‌تر می‌کند. مفهوم دوم تدریج‌گرایی است. تدریج‌گرایی با سرعت مرتبط است. تدریج‌گرایان می‌خواهند بگویند فوریت مهم نیست. تا اینجای کار بحثی نیست، زیرا من هم اساسا پروژه‌ اصلاحی را تدریجی می‌دانم و معتقدم کار اصلاحی آوانگارد و ضربتی نیست. اما، تدریج‌گرایان افراطی که سیاست را به‌مثابه تفنن می‌بینند، مشخص نمی‌کنند پروژه‌ سیاسی‌شان ظرف یک سال به نتیجه‌ می‌رسد‌ یا یک قرن‌. یعنی مدل نمی‌دهند و فقط پی در پی از شاخه یک نمونه موردی به شاخه دیگر نمونه موردی جهش می‌کنند. درحالی که تدریج‌گرایی در اصل به قدرت پایین و ضعف/انعطاف بالا بستگی دارد. یعنی هرقدر این دو تغییر کنند و به هم نزدیک شوند، سرعت بالا می‌رود. مفهوم سوم قانون‌مندی است. نگاه من به قانون این است که ما همواره می‌توانیم به قانون بد معترض باشیم، اما نمی‌توانیم قانونیت قانون را سلب کنیم. الان، در حوزه سیاسی نظارت استصوابی ضدقانون است اما به هر حال قانون شده است؛ ما باید تلاش کنیم تغییرش دهیم. یا از آن طرف، زمانی‌که می‌بینیم قانون بدی در حال شکل‌گیری است باید مقابل آن بایستیم. این مدل مواجهه با قانون ممکن است نقد شود اما من این تعبیر را قبول دارم که می‌گویند قانون بد بهتر از بی‌قانونی است، زیرا بی‌قانونی موجب برآمدن «فرمان» است و باید توجه کنیم ورود «فرامین» به عرصه عمومی خطرناک است و ما را به این وادی می‌اندازد، که در هر موضوعی علنا بگویند: من حکم می‌کنم! اینهایی که من می‌گویم در درون مبانی اصلاح‌طلبی است و بیرون از این مبانی می‌شود جوابی دیگر داد. ما با توجه به این سه مفهوم نسبت به یک‌سری کنش‌ها و اقدام‌ها موضع پیدا می‌کنیم. اما سطحی اساسی‌تر از این مفاهیم وجود دارد که در مواردی از قبیل دموکراسی‌خواهی، عدالت‌خواهی، فقرستیزی، فسادستیزی و… جمع است. اصلاح‌طلبان باید سه مفهوم پایه‌ای «خشونت‌پرهیزی»، «تدریج‌گرایی» و «قانون‌مندی» را در خدمت دموکراسی‌خواهی و عدالت‌خواهی و فقرستیزی و فسادستیزی‌شان ببینند که اگر چنین نکنند، به‌تدریج استحاله می‌شوند و این خطر بزرگی است که اصلاح‌طلبی را تهدید می‌کند. صریحا بگویم، این نقطه شاید نقطه‌ جدایی اصلاح‌طلبان از همه نیروهای سیاسی ازجمله اصلاح‌طلب‌نمایان نزد جامعه باشد. اصلاح‌طلبان خشونت‌ نمی‌ورزند، غیرقانونی عمل نمی‌کنند، تدریج‌گرا هم هستند اما اگر جهت اقدامات‌شان به سمت دموکراسی و عدالت نباشد، باید دست از کار‌ بکشند. کدام کار؟ هر کاری! چرا این حرف را می‌زنم؟ به‌خاطر اینکه دموکراسی و عدالت‌ و فقرستیزی برای ما در حکم محورهای سه‌گانه هندسی هستند و هر حرکت خشونت‌پرهیزِ قانونی تدریج‌گرا باید در قسمت مثبت این محورها باشد. این حرف من فراانتخاباتی است ولی اگر بخواهیم به انتخابات تقلیلش بدهم، باید بگویم اصلاح‌طلبان نباید وقت و سرمایه‌ اجتماعی‌شان را صرف سر و کله زدن با دستپخت‌های هیات‌های اجرایی و نظارت کنند تا نهادهای کشور را بین گزینه‌های دوم و سوم و دهم ساخت قدرت دست به دست کنند.

مسائلی از قبیل رویکرد به انتخابات، خط تحلیلی و درجه انتقاد و حتی نظرات ربط و نسبت با مفاهیمی همچون عدالت و… اصلاح‌طلبان را چند شعبه آشکار و پنهان کرده است. این چند شعبه‌گی هم در افراد و هم در جبهه اصلاحات ایران مطرح است. به گمان شما این پیوستار تا چه وقت می‌تواند در قالب یک جبهه سیاسی سامان پیدا کند. اساسا باتوجه به مجموعه تحولات فعالیت جبهه‌ای را تا چه حد مفید و موثر می‌دانید؟

ما نمی‌توانیم به کسی بگوییم اصلاح‌طلب نیستی، یا بگوییم از فردا از جبهه اصلاحات اخراج هستی، منتها ممکن است خط تمایز به این صورت باشد که دو بال اعتدالی و پیشرو در درون جبهه اصلاحات سر برآورد. بال پیشرو مشخص است چه می‌خواهد، بال اعتدالی هم باید آنچه را که می‌خواهد در ویترین قرار بدهد. قضاوت هم با جامعه خواهد بود، منتها نکته قابل توجه این است که یک‌ سلسله تعارض‌ها و تمایزها تحت این فرآیند شکل خواهد گرفت که فعالیت جبهه‌ای را متاثر خواهد کرد. یعنی بعضی هم‌موضع‌شدن با دیگری را مناسب ادامه حیات‌شان نمی‌بینند، از این رو سینوسی رفتار می‌کنند و نتیجتا از چشم جامعه می‌افتند. جامعه شاید ظاهرا از این گروه و آن گروه سیاسی عبور کرده باشد، اما همچنان مسائل را رصد می‌کند و به وقت مقتضی دست به انتخاب می‌زند.

به عنوان پرسش آخر؛ اکنون سطح مباحث سیاسی-انتخاباتی کشور به وجود و انتشار فهرست‌- حتی فهرست‌های بدون پشتوانه- تقلیل پیدا کرده‌ است. از سوی دیگر، از تابستان امسال تا همین چند روز اخیر، گزاره‌هایی با محوریت «مشارکت [حتمی] بالای ۶۰درصد»، «امکان رای‌دهی با انواع سندهای شناسایی» و… مطرح شده است. اینک، جریان اصلاحی، خاصه جبهه اصلاحات ایران، در نسبت با پایگاه اجتماعی‌اش در برابر دو پرسش مهم قرار دارد؛ یکی، انتشار فهرست و دیگری تجویز به رای دادن یا رای ندادن. پاسخ شما به این دو پرسش چیست؟

در رای‌ و لیست باید مرکز کشور و استان‌ها را از یکدیگر تفکیک کرد. الگوی مطلوب از نظر من این است که اگر حزبی می‌تواند نفر تایید صلاحیت‌شده‌اش را کاملا تضمین کند، به اسم و هویت حزبی‌اش کار کند اما نام جبهه اصلاحات را خرج نکند. بر سر این موضوع نباید دعوای هویتی کرد چون بحث استان‌ها کمی متفاوت است. اما در تهران لیست دادن صحیح نبود و جبهه اصلاحات هم کار درستی انجام داد و اطلاعیه‌ای در این رابطه صادر کرد. درباره رای دادن یا ندادن هم معتقدم این کار جنبه شخصی دارد و به صلاحدید افراد بستگی دارد، ولی طبعا اگر شخصی واجد صلاحیت باشد، می‌تواند بر رای دادن یا رای ندادن مردم تاثیر بگذارد. مثلا تصمیم من برای این انتخابات رای ندادن است حالا اگر چهار نفر من را قبول دارند، به این ترتیب ۵ نفر از مشارکت‌کنندگان کم می‌شود! ببینید! واقعیت این است رای دادن در انتخابات امسال تفاوت زیادی با رای ندادن ندارد؛ مثل این است که یک تکه کاغذ را داخل جیب‌های یک شلوار شش جیب جابه‌جا کنیم. این جابه‌جایی در اصل موضوع تغییری ایجاد نمی‌کند، زیرا در یک کلیت واحد اتفاق می‌افتاد، منتها همین جیب به جیب کردن ممکن است باعث دعوا شود، در نتیجه می‌بینیم بعضا بر گزاره‌هایی مانند سلامت انتخابات هم تاکید می‌شود.