هشدار دوباره ایران به آذربایجان

آرمان امروز: هاکان فیدان، وزیر امور خارجه ترکیه که از زمان پیروزی رجب طی اردوغان در انتخابات اخیر ریاست جمهوری در این کشور کار خود را به عنوان رئیس دستگاه دیپلماسی این کشور آغاز کرده، در نخستین سفرش در این جایگاه به تهران با همتای ایرانی خود دیدار و گفتگو کرد. وزیر امور خارجه دولت ابراهیم رئیسی در بخشی از صحبت‌های خود به صورت غیرمستقیم به اختلافات ایران و جمهوری آذربایجان بر سر مسیرهای ترانزیتی اشاره و تاکید کرد که جمهوری اسلامی محدود کردن مسیرهای ترانزیتی موجود را بر نمی‌تابد. اشاره امیرعبداللهیان احتمالا به تلاش‌های جمهوری آذربایجان برای کنترل بخش‌های عمده جاده لاچین و مسیر زنگزور است. مسیری که می‌تواند به محدود کردن مسیرهای ترانزیتی ایران منجر شود. ترکیه به صورت کلاسیک همواره در مسائل منطقه قفقاز جنوبی هم‌پیمان جمهوری آذربایجان بوده است.

در دو تا سه سال اخیر، موضوع افتتاح کریدور موسوم به زنگزور از سوی جمهوری آذربایجان با وجود مخالفت ارمنستان بارها مطرح شده است. حتی با وجود مذاکرات صورت گرفته میان مقامات دو کشور، الهام علی اف از موضع ادعایی خود کوتاه نیامده و در تلاش برای راه اندازی این کریدور است، زیرا به ادعای او این پروژه نه تنها موجب گشایش فرصت های اقتصادی بسیاری می شود، بلکه یک صلح بلندمدت در منطقه قفقاز را ایجاد خواهد کرد.

کردیور زنگزور

حل و فصل و اتمام تنش و جنگ قره باغ دوم میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، با تغییر جغرافیای سیاسی منطقه قفقاز، موجب شد تا جمهوری آذربایجان سریعا دست بر روی راه اندازی کریدوری موسوم به زنگزور بگذارد در حالی که این کشور و جمهوری خودمختار نخجوان را از طریق ارمنستان، روسیه و ترکیه به یکدیگر متصل کرده و مسیری را از آسیا به اروپا و خاورمیانه ایجاد خواهد کرد.

از دیدگاه مقامات باکو، اهمیت این کریدور در سطح محلی و سهم محرک آن در توسعه اقتصاد محلی برای کشورهایی است که از قلمروهای آن عبور خواهد کرد و به این ترتیب، قرار است کریدور ادعایی زنگزور به مناطق جنوب غربی جمهوری آذربایجان که حدود ۳۰ سال در اشغال، متصل شود. افزون بر این، منطقه ضعیف سیونیک ارمنستان و مناطق شرقی ترکیه که به دلیل وجود تروریسم در طول دهه ها به گونه ای ضعیف توسعه یافته اند، به طور قابل توجهی تحت تاثیر قرار خواهند گرفت.

در همین راستا، برخی از تحلیلگران منطقه قفقاز نیز مدعی هستند که اهمیت کریدور زنگزور در سطح منطقه ای این است که جایگزین هایی را در چندین جهت ارائه می دهد که اولین و مهم ترین آن، پیدایش مسیر جدیدی بین ترکیه و آسیای مرکزی است؛ آن هم ترکیه ای که علاقه مند به کاهش وابستگی به رقیب منطقه ای خود یعنی ایران است و قصد ایجاد ارتباط با آسیای مرکزی از طریق خاک کشورهای دوست را دارد.

ضرر اقتصادی ایران

بحران جهانی غذا، افزایش هزینه‌های حمل‌ونقل و تحریم‌های غرب بر کریدورهای ترانزیتی روسیه، کشورهای منطقه را بر آن داشت تا به دنبال مسیرهای حمل‌ونقل جایگزین بین اروپا و آسیا مانند کریدور میانی ایجاد کنند. با این حال، اهمیت کریدور زنگزور که بخش کوتاه اما حیاتی کریدور میانی در امتداد مسیر آسیای مرکزی-قفقاز جنوبی-ترکیه-اروپا بوده، بخش پرچالش این مسیر است. برای نمونه، ایران راه‌اندازی کریدور زنگزور را به عنوان تضعیف جایگاه و نفوذ خود در منطقه می داند.

در حقیقت، ایران به چهار دلیل اصلی نگران توسعه کریدور زنگزور است. نخست اینکه تهران نقش خود در ارتباط بین خاک آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان را از دست می‌دهد. دوم، ایران نقش مفصلی خود بین ترکیه و آسیای مرکزی را دیگر نخواهد داشت. سوم، این کشور نقطه ادغام خود با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EEU) یعنی ارمنستان را از دست خواهد داد. چهارم، با افزایش ارزش استراتژیک کریدور میانی، کریدور زنگزور نقش محوری ایران را در حمل و نقل بین شرق و غرب بیش از پیش کاهش خواهد داد. مسعود دانشمند، کارشناس حوزه حمل و نقل در گفت و گو با روزنامه آرمان امروز با تایید این موضوع گفت: در ظاهر پروژه زگنزور بالای مرز ایران دو قسمت آذربایجان را به یکدیگر متصل می کند، اما اصل موضوع وصل شدن ترکیه از طریق نخجوان به دریای خزر است.

عضو اتاق بازرگانی ایران با اشاره به تبعات اقتصادی این پروژه برای ایران افزود: این کریدور با منافع کلی ایران در تضاد است و منافع اقتصادی زیادی را از دست خواهیم داد. همین حالا اگر ما از گاز غرب خزر استفاده نکنیم، آذربایجان آن را خواهد برد. متاسفانه در زمان جنگ قره باغ ما درست عمل نکردیم و تبعات آن را در چنین پروژه‌هایی می بینیم.

به گفته این کارشناس حمل و نقل نمی توان به طور دقیق برآورد کرد که تا چه میزان منفعت اقتصادی را از دست خواهیم داد و در ممکن است در سال های آینده میزان آن بیشتر شود.

پیش از جنگ دوم قره باغ، ارتباط بین آذربایجان و منطقه نخجوان از طریق ایران بود. با کریدور زنگزور، این وضعیت تغییر خواهد کرد. در این صورت، وابستگی باکو به تهران برای برقراری حمل و نقل با نخجوان کاهش می‌یابد. کریدور زنگزور همچنین راه ارتباطی داخلی آذربایجان و ترکیه خواهد بود. بخش مهمی از تجارت ترکیه با آسیای مرکزی به ترانزیت با کامیون از طریق روسیه و ایران وابسته است. سالانه ۴۳ هزار کامیون ترکیه‌ای از ایران به آسیای میانی تردد می‌کنند و با افتتاح کریدور زنگزور، آنکارا جایگزین و میانبر جدیدی برای تجارت با آسیای مرکزی خواهد داشت. از آنجایی که مسیر تجاری ترکیه به آسیای مرکزی از ایران می‌گذرد، این مسیر نیز با افتتاح کریدور جدید اهمیت خود را از دست خواهد داد. بر اساس نظر تجار و شخصیت‌های سیاسی شرق آناتولی، ظرفیت صادرات فعلی ارزروم، قارص، اردهان، آغری و ایغدیر از طریق این کریدور با ۳.۱ برابر افزایش به ۵۰۰ میلیون دلار در حال حاضر بالغ بر ۱۶۰ میلیون دلار خواهد بود.

آذربایجان ۱۵ درصد از ۳۵۰ میلیون متر مکعب گاز ارسالی از طریق ایران به نخجوان را به عنوان هزینه ترانزیت پرداخت می‌کرد. با افتتاح کریدور جدید، ایران این سود را از دست می‌دهد. قرارداد فروش گاز بین ترکیه و ایران در سال ۱۹۹۶ به امضا رسید و بر اساس آن قرارداد، ترکیه سال‌هاست که از ایران گاز خریداری می‌کند. با این کریدور ترکیه می‌تواند گاز ارزان از آذربایجان خریداری کند.

پروژه خط لوله گاز از ترکمنستان از طریق ایران به ترکیه و سپس به اروپا در سال ۲۰۱۷ به دلیل اختلافات مالی مسدود شد. ترکمنستان اکنون می‌تواند این گاز را از طریق آذربایجان به اروپا برساند. پروژه خط لوله ترانس خزر با حمایت آمریکا احتمالا دوباره مطرح شود. این خط لوله که از ترکمنباشی تا آذربایجان امتداد خواهد داشت با خطوط لوله موجود که از آذربایجان، گرجستان و ترکیه می‌گذرد، ادغام می‌شود. اهمیت خط لوله ایران به ارمنستان نیز کاهش یافته است.