نگاهی به روابط ایران با آمریکا، بریتانیا، روسیه و ترکیه با نگاهی به آثار فریدون آدمیت و نورالدین نعمتی

محسن آزموده / روزنامه نگار

آرمان امروز : سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (سیا) در آخرین گزارش خود در سپتامبر سال جاری، تایید کرد که کودتای ۱۹۵۳ (مرداد ۱۳۳۲) علیه دولت محمد مصدق، نخست‌وزیر وقت ایران «غیردموکراتیک» بوده است. این گزارش در پادکستی متعلق به سازمان سیا درحالی منتشر شده که هنوز این سازمان اسناد مرتبط به کودتا را طبقه‌بندی‌شده ارزیابی کرده است. در سال ۲۰۰۰ هم مادلین آلبرایت، وزیر امور خارجه وقت آمریکا به نقش واشینگتن در کودتای ۲۸ مرداد اذعان کرده بود. همین رویداد، نشان می‌دهد که ایران و آمریکا چه رابطه پیچیده‌ای داشته و هم‌چنان دارند؛ همان‌طور که رابطه ایران با بریتانیا دیگر کشور مشارکت‌کننده در کودتا نیز چنین است. یا روابط ایران با دو همسایه استراژیکش روسیه و ترکیه.

ایران از قرن نوزدهم به دلیل جغرافیای سیاسی بسیار مهمش در مجاورت هند، عرصه رقابت دو قدرت بزرگ روس و انگلیس بود. این رقابت که بارها حالت خصمانه به خود گرفت و ایران را تا مرز تجزیه و نابودی پیش برد، به سیاستمداران ایرانی آموخت که برای تعدیل یا رفع آن باید از یک نیروی سوم بهره گیرند. در دوره ناصرالدین‌شاه که ایران در حضیض قدرت بود، علائق بهرهگیری از نیروی سوم متوجه آمریکا شد که از ایران بسیار دور بود و به ظاهر، منافع استعماری نداشت. بااین‌حال، آمریکا مطابق آیین مونرو که آن کشور را از مداخله در خارج از قاره آمریکا برحذر میداشت، حضور در ایران را در زمره منافع خود ندید. درخواست ایران برای حضور آمریکا با پیشنهاد طیف گستردهای از روابط فرهنگی، سیاسی، نظامی و اقتصادی همراه شد تا جاذبههای ضروری این حضور فراهم شود. البته، پیشتر، میسیونرهای آمریکایی وارد ایران شده بودند و در گوشه‌وکنار کشور به تبلیغات مذهبی میپرداختند. ایران درخواست نمود که دستکم از مشاوران اقتصادی و نظامی آمریکا و همین‌طور، پیشرفتهای صنعتی آن کشور بهره ببرد. اصرار ایران به قرارداد دوستی و کشتیرانی ایران و آمریکا در سال ۱۸۵۱ انجامید که نقطه آغاز روابط دو کشور به شمار میآید؛ اگرچه روابط سیاسی در سالهای بعد این برقرار شد.

روابط اقتصادی و نظامی در حد گسیل مستشاران اقتصادی و نظامی به ایران پیش رفت، اما همین هم تاجایی‌که ممکن بود، از سوی روس و انگلیس محدود شد. نفت ایران شاید فرصت خوبی بود که شانس واردکردن شرکتهای نفتی آمریکایی آزموده شود که این هم به واسطه مخالفتها و مانعتراشیهای روس و انگلیس به جایی نرسید. حتی جنگ جهانی اول که آمریکا در آن سرنوشتساز شد و نهادهای بینالمللی برآمده از آن متأثر از قدرت آمریکا بودند نیز نتوانست تغییری در اوضاع ایجاد کنند. تا زمان جنگ جهانی دوم، تقریباً مختصری روابط فرهنگی و اقتصادی وجود داشت که تعیینکننده نبود. اما شرایط پس از جنگ جهانی دوم، آمریکا را با سرعت زیادی در امور ایران درگیر نمود؛ به نحوی که این‌بار، جای روس و انگلیس در ایران تنگ شد. روابط ایران و آمریکا در دوره پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به‌ویژه با آمدن نیکسون به کاخ سفید به اوج خود میرسد.

کتاب «روابط ایران و آمریکا در دوره پهلوی دوم» اثر نورالدین نعمتی، داستان ورود آمریکا به فرهنگ، سیاست، اقتصاد و ارتش ایران است که از یک بیانگیزگی جدی در سالهای تلاش برای برقراری نخستین تماسها میان دو کشور تا درگیری آزمندانه در تمام شئون کشور را دربرمیگیرد. اینکه چگونه آمریکا به این درگیری یا حضور آزمندانه روی آورد، پرسش مهمی است که کتاب به آن میپردازد. پرسشهای مهم زیادی در کنار این پرسش مهمتر میتوان مطرح کرد: چرا حضور آمریکا در ایران در آغاز با اکراه همراه بود؟ موقعیت قدرتهای بزرگ در خلال این حضور آزمندانه چگونه بود؟ نفت چقدر در این عرصه رقابت نقش داشت؟ سیاستمداران ایران تا چه حد تأثیرگذار بودند؟ و پرسشهای مهم دیگری از این دست.

پژوهش‌های زیادی در تلاش برای پاسخ به پرسش اصلی این کتاب انجام شده‌اند که برخی از آنها عبارت است از: تورج اتابکی (۱۳۷۶)، لوئیس فاوست (۱۳۷۳)، ریچارد کاتم و همکاران (۱۳۷۹)، موضوع روابط ایران و آمریکا را با تکیه بر شرایط جنگ سرد و بحران آذربایجان بررسی کردهاند. جیمز بیل و ویلیام لوئیس (۱۳۶۸)، ایرج ذوقی (۱۳۸۰) و جیمز گود (۱۳۸۲) بر اهمیت مسائل نفتی و سایه شخصیت دکتر مصدق بر روابط دو کشور تأکید کردهاند. جان الدر (۱۳۳۳)، آبراهام یسلسون (۱۳۸۳) و الکساندر یوناه و آلن نانز (۱۳۷۸)، کم‌وبیش، تنها سرگذشت تاریخی روابط دو کشور را تشریح کردهاند. ایرج ذوقی (۱۳۶۸) و باری روبین (۱۳۶۳)، روابط ایران و آمریکا را در کنار حضور دیگر قدرتهای بزرگ بررسی کردهاند. مورگان شوستر (۱۳۶۸) و آرتور میلسپو (۱۳۵۶)، خاطرات آموزندهای از اوضاع سیاسی و اقتصادی ایران به جای گذاشتهاند. جیمز بیل (۱۳۷۱)، فرد هالیدی (۱۳۵۸) و مارک گازیوروسکی (۱۳۷۱)، تأثیر روابط دو کشور را بر وابستگی رژیم پهلوی به آمریکا و سپس گرایش این رژیم به دیکتاتوری و سرمایهداری، مطالعه نمودهاند.

در بررسی این پرسش که چرا روابط ایران و آمریکا یک روند فزاینده و گسترده به‌ویژه در دوره محمدرضا شاه یافته، این پژوهش به‌طور خاص به این نتیجه میرسد که اهمیت فزاینده ایران از حیث ژئوانرژی (نفت) و ژئواستراتژیک (مجاورت با تهدید شوروی) باعث گسترش نفوذ فزاینده آمریکا در این دوره شده است. در بررسی این فرضیه، کتاب در چهار فصل به بررسی موضوع میپردازد: در فصل نخست، زمینههای نخستین گسترش روابط دو کشور بررسی میشود. در فصل دوم به سیاست آمریکا در قبال ایران در سالهای پس از جنگ جهانی دوم تا کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ پرداخته میشود. در فصل سوم، اهمیت نفت ایران برای سیاست آمریکا برجسته شده است. در فصل چهارم، سیاست ایالات متحده پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ مطالعه شده است.

اما به‌جز رابطه با آمریکا، روابط ایران با بریتانیا، روسیه و ترکیه (عثمانی) نیز شامل این پیچیدگی‌ می‌شود. داستان این روابط را فریدون آدمیت در کتاب «ایران و همسایگانش» (روابط دیپلماتیک ایران با بریتانیا، ترکیه و روسیه) نگاشته است. اثر گران‌سنگ فریدون آدمیت به انگلیسی نوشته شده و شفق سعد آن را ترجمه و نشر نو به‌تازگی منتشر کرده است. البته این کتاب در سال ۱۳۹۷ با ترجمه علیرضا پلاسید نیز در نشر گستره منتشر شده بود.

دوره زمانی‌ای که آدمیت در کتاب «ایران و همسایگانش» به آن پرداخته، سال‌های ۱۸۱۵ تا ۱۸۳۰ است. روسیه در جهت گسترش سلطه خود بر قفقاز و این‌سوی رود ارس می‌کوشید، بریتانیا به‌دنبال تفوق بر خلیج فارس بود، و ایران در آخرین نبردهای ازپیش‌باخته برای تأمین منافع خود جنگ و جدال می‌کرد. دهه سوم قرن نوزدهم شاهد تغییرات بنیادین در وضعیت قفقاز و دریای خزر و خلیج فارس بود، که هریک به‌ترتیب تبدیل شده بودند به استانی از روسیه، دریاچه‌ای در تملک روسیه، و آخرین مورد، در عمل، دریایی تحت سلطه بریتانیا. به‌علاوه، در آن دوره زمانی رقابت ایران و ترکیه برای آخرین‌بار به برخورد نظامی انجامید، و مهم‌تر اینکه نخستین تلاش‌ها برای حل علل درگیری‌های مکرر سابق صورت گرفت، که برآیندش مرحله‌ای جدید در روابط بین دو همسایه بر اساس تفاهم بیشتر آغاز شد؛ دورانی که ژئوپلتیک منطقه شکل گرفت و تاثیرش تا به امروز پابرجا است.

علی‌رغم اهمیت حوزه بررسی این اثر به‌ندرت هیچ‌گونه تحقیق علمی از دیدگاه تاریخ دیپلماسی در این مورد صورت نگرفته است. در کمال تعجب، عهدنامه شیراز، که در رابطه با مساله جزیره بحرین اهمیتی فراوان دارد، در آثار هیچ‌یک از مولفان معاصر یا آثار جنبی مورد توجه قرار نگرفته، هر چند که دیپلماسی بریتانیا در مورد آن جزیره از همان زمان دچار تحول شد و این سیاست تا به امروز نیز محل مناقشه مستمر ایران-انگلستان بوده است. آدمیت در کتاب «جزایر بحرین» به بررسی حقوقی و دیپلماتیک مناقشه ایران و انگیس پرداخته است. این اثر نیز به مانند کتاب «ایران و همسایگانش» به انگلیسی نوشته شده و با ترجمه علیرضا پلاسید به فارسی برگردانده شده است. در این کتاب، فصلی کوتاه از تاریخ دور و دراز روابط سیاسی میان ایران و انگلستان است و کوششی برای بررسی سیاست انگلستان از آغاز سده نوزدهم در خلیج فارس، با توجه ویژه به جزایر بحرین، و دستیابی به نتایجی مشخص درباره اعتبار ادعاهای ایران و انگلیس نسبت به این جزایر در پرتو اصول پذیرفته‌شده حقوق بین‌الملل.

کاری که آدمیت در «ایران و همسایگانش» نیز می‌کند. او که در تمام عمرش سهمی جدی در هدفمندساختن و نیز جهت‌دادن به تاریخ‌نگاری علمی ایفا کرد؛ از این‌رو است او را پدر تاریخ‌نگاری نوین ایران نام نهاده‌اند. او کتاب «ایران و همسایگانش» در تلاش کرده تا روابط دیپلماتیک در سال‌هایی بررسی شود که طی آن نهایتا تسلط سیاسی، اقتصادی و استراتژیک روسیه در شمال، و برتری بریتانیا در جنوب تثبیت شد، و گشایشی نویدبخش در کار دشوار خاتمه‌دادن به مشاجرات طولانی‌مدت بین ترکیه و ایران صورت گرفت.

در پایان می‌توان اظهار داشت که کتاب‌هایی از این دست می‌تواند تصویری روشن‌ از پیشینه روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای مختلف دست دهد تا براساس این تجربه تاریخی، مسیری روشن برای ایجاد روابط با کشورهای مختلف مهیا سازد که در آن منافع ملی و مردم ایران در اولویت نخست قرار بگیرد.