آرمان امروز_ گروه اقتصادی: افزایش صادرات به‌عنوان یکی از اجزای تولید ناخالص داخلی، به‌طور طبیعی منجر به بهبود رشد اقتصادی می‌شود. در ایران سهم نفت از صادرات همواره پر رنگ بوده و دولت های مختلف سعی کرده اند اقتصاد بدون نفت را محقق کنند تا درآمدهای دولت بر پایه صادرات غیر نفتی قرار بگیرد. اما بررسی آمارها طی سال های گذشته نشان می دهد همچنان تا رسیدن به این هدف اصله زیادی داریم. برای مثال، بر اساس گزارش های رسمی  در نیمه نخست امسال سهم کالاهای صنعتی از کل صادرات غیرنفتی تنها نزدیک به ۱۵ درصد بوده و از بین گروه‌های مختلف صنعتی محصولات پلیمری با چهار درصد بیشترین سهم و مابقی نیز کمتر از یک درصد است. موضوعی که نشان می دهد بخشی از صادرات غیر نفتی ایران همچنان وابسه به نفت است و از سوی دیگر، سهم صنعت که نشان دهنده تولید باکیفیت است، از صادرات بسیار ناچیز است.

صادرات در دولت سیزدهم افزایش داشت؟

جزئیات آمارهای صادراتی کشورنشان می‌دهد نه تنها صادرات اقلام اساسی صادراتی مانند محصولات پتروشیمی و کشاورزی گذشته افزایشی نداشته، بلکه افت هم کرده است. برای مثال، آمارهای سازمان توسعه تجارت نشان می‌دهد ایران در سال ۱۴۰۰ خورشیدی کلا ۲۰.۵ میلیون تن صادرات محصولات پتروشیمی، بنزین، گاز طبیعی و گاز مایع (ال‌پی‌جی) داشته است که نسبت به سال ۱۳۹۹ حتی ۶۷۰ هزار تن نیز کاهش یافته است. اما به مدد جهش قیمت نفت در بازارهای جهانی و به تبع آن رشد چشمگیر قیمت محصولات نفتی، گازی و پتروشیمی، ارزش درآمد صادرات این محصولات از حدود ۷ میلیارد دلار در سال ۱۳۹۹ به نزدیک ۱۲ میلیارد دلار در سال ۱۴۰۰ جهش یافته است. صادرات محصولات کشاورزی ایران نیز از لحاظ حجمی در سال گذشته بیش از ۱۵ درصد کاهش یافته، اما ارزش محصولات کشاورزی صادراتی ایران نزدیک ۵ درصد افزایش نشان می‌دهد. مسوولان تنها به رشد صادرات غیرنفتی کشور اشاره کرده و آن را مرتبط با “شکست تحریم‌های آمریکا” می‌دانند؛ در حالی که جزئیات آمارهای سازمان توسعه و تجارت نشان می‌دهد تنها علت افزایش صادرات غیرنفتی کشور، رشد چشمگیر قیمت نفت و به تبع آن محصولات پتروشیمی، نفتی، گازی و معدنی بوده است. ایران محصولات نفتی مانند گاز مایع (ال‌پی‌جی)، میعانات و مایعات گازی، همچنین بنزین را هم در کنار گاز طبیعی در سبد «صادرات غیرنفتی» قرار می‌دهد.

مهم ترین ضعف ما عدم جذب سرمایه است

هادی حق شناس، کارشناس اقتصادی، در گفت و گو با روزنامه آرمان امروز با اشاره به مهم ترین دلایل عدم پیشرفت در زمینه صادرات گفت: تحریم آثار بسیار منفی بر وجوه مختلف اقتصاد ایران گذاشته است. از جمله صادرات غیر نفتی که ارزش هر تن کالای صادراتی ما یک دهم کاهش پیدا کرده است. اگر ارزش خود دلار را لحاظ کنیم و قدرت خرید دلار با سال جاری مقایسه کنیم، باز این کاهش ارزش صادرات غیر نفتی بیشتر خود را نشان می دهد. حق شناس او افزود: تحریم ها باعث شده کشورهای هدف صادرات ما نیز تغییر کند. در دهه گذشته کشورهای هدف صادرات کم تر شده اند. مقصد کالاهای صادراتی ما در گذشته به اروپا نیز بود، اما امروزه عمده صادارت غیر نفتی ما کشورهای همسایه است. لذا تنوع به لحاظ کشورهای هدف کاهش پیدا کرده و هم ارزش تن کالای صادراتی کم شده است.  او ادامه داد: به نظر می رسد در یک دهه گذشته از تکونولوژی برای تنوع به کالاهای صادراتی محروم بوده ایم. تحریم در کاهش تکنولوژی جدید موثر بوده است و کشورهای هدف ما واردات خود را جایگزین کرده اند.  این کارشناس اقتصادی با مقایسه ایران با کشورهای منطقه در زمینه صادرات گفت: مهم تر از همه این ها مقایسه ایران با کشورهای مشابه مانند ترکیه و امارت است که تنوع صادرات غیر نفتی آن ها افزایش داشته است. برای مثال، گردشگری برای این دو کشور یک درآمد ارزی قابلا اتکایی را ایجاد کرده است. مثال گردشگری به این دلیل مهم است که تنوع اقلیمی که در ایران وجود دارد، قابل مقایسه با این دو کشور نیست و مزیت نسبی ما بسیار زیاد است که از آن استفاده نکرده ایم. حق شناس سیاست های غلط پولی و مالی در طی سال های گذشته را انیز از عوامل موثر در عدم پیشرفت صادرات ایران دانست و افزود: ما تقریبا خام فروشی در کشور را افزایش داده ایم. تناژ صادرات افزایش پیدا کرده است، اما در مقابل واردات تفاوت معنا داری دارد. چه در خصوص معادن و چه در حوزه نفت و گاز این موضوع دیده می شود که ما کالاهی خام را صادر و مواد تولیدی نهایی را وارد می کنیم.

کاهش صادرات نفتی ایران طی ده سال گذشته

جدای از صادرات غیر نفتی، صادرات نفت به عنوان مهمترین منبع درآمد ایران همواره نقش موثری در پویایی اقتصادی این کشور دارد که این موضوع به دلیل تحریم‌های آمریکا در بیش از ۱۰ سال گذشته همچنان دچار نوسان بوده است. قبل از اعمال تحریم‌های نفتی آمریکا علیه ایران در سال ۲۰۱۲ میزان صادرات نفت ایران در یک سال قبل از آن به طور متوسط روزانه به ۲ میلیون ۵۳۷ هزار و ۲۵۰ بشکه می‌رسید. اما با اعلام تحریم‌ها در ۳۱ مارس ۲۰۱۲ این میزان تا به ۲ میلیون و ۱۰۲ هزار بشکه در روز کاهش یافت. این روند نزولی در سال ۲۰۱۳ و ۲۰۱۴ نیز ادامه داشت و صادرات ایران به ترتیب به ۱ میلیون و ۲۱۵ هزار و ۴۱۰ بشکه و ۱ میلیون و ۱۰۹ هزار و ۱۷۵ بشکه کاهش یافت. در ۱۴ جولای ۲۰۱۵ ایران با کشور‌های ۵+۱ (آمریکا، فرانسه، انگلیس، چین، روسیه ۵ عضو دائمی شورای امنیت ملل متحد به علاوه آلمان به همراه اتحادیه اروپا ) در مورد برنامه جامع اقدام مشترک که بیشتر به عنوان توافق هسته‌ای شناخته می‌شود به توافق رسید. این موضوع هم ظاهرا اثر مثبتی در صادرت نفت ایران داشته است. در سال ۲۰۱۵ میزان صادرات نفت ایران در سطح یک میلیون و ۸۱ هزار و ۱۴۵ بشکه قرار گرفت اما این میزان به تدریج افزایش یافت و در سال ۲۰۱۶ به طور متوسط روزانه به ۱ میلیون و ۹۲۱ هزار و ۷۳۰ بشکه صعود کرد. در سال ۲۰۱۷ صادرات نفت ایران مجدد به بالای ۲.۱ میلیون بشکه رسید، اما با خروج آمریکا از برجام با امضای دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت این کشور و بازگشت تحریم‌ها در می ۲۰۱۸ افت محسوسی در صادرات نفت ایران رقم خورد. صادرات نفت ایران در سال ۲۰۱۸ روزانه به ۱ میلیون و ۸۴۹ هزار و ۶۱۲ بشکه رسید. این میزان در سال ۲۰۱۹ نزدیک به ۳ برابر کاهش یافته و روزانه به ۶۵۱ هزار و ۱۳۱ بشکه رسید. این روند در سال ۲۰۲۰ با تاثیر همه‌گیری کرونا به پایین ترین سطح خود رسید و در سطح ۴۰۴ هزار و ۴۸۹ بشکه در روز ایستاد. هرچند بنابر گزارش های رسمی دولت تولیدات نفت ایران در نیمه سال ۲۰۲۳ به ۳.۲ میلیون بشکه رسیده است.

در دوره قبل از بازگشت تحریم‌ها ترکیه، ژاپن، کره جنوبی، چین و برخی کشورهای آمریکایی از مشتریان اصلی نفت ایران بودند، که با بازگشت تحریم‌های آمریکا این وضعیت تغییر پیدا کرد. بر اساس اعلام تحلیلگران از زمان خروج آمریکا از برجام، ایران صرفا به چین، سوریه و ونزوئلا نفت صادر کرده است. در این زمینه، چین به عنوان بزرگترین مشتری نفت ایران چیزی در حدود ۸۵ الی ۹۵ درصد از نفت صادراتی این کشور را خریداری می‌کند.  ایران در ماه اوت جاری، تاکنون ۱.۵ میلیون بشکه در روز نفت خام به چین صادر کرده که این میزان بالاترین حد پس از سال ۲۰۱۳ است.

ایران پرونده مثبتی در تجارت خارجی خود نداشته و کماکان از لحاظ وزن کالاهای صادراتی، وابستگی به چند کشور انگشت شمار در تجارت خارجی، سهم اندک کالاهای سرمایه‌ای وارداتی و تراز تجاری منفی وضعیت نامساعدی دارد.