جاه طلبی های آنکارا و جای خالی ایران

نویسنده: دکتر حجت سلیمانی

دیپلماسی ایرانی: سرگرم شدن روسیه به جنگ فرسایشی با اوکراین بیش از همه به نفع ترکیه بوده است. از سال ها پیش ترکیه در اشتیاق نفوذ به کشورهای ترک آسیای مرکزی بی تابی می کرد. جنگ آذربایجان علیه ارمنستان پیامد این بی تابی است. کانال زنگزور می تواند ترکیه را به رویای گسترش مناسبات اقتصادی با پنج کشور بکر از لحاظ اقتصادی در آسیای مرکزی برساند. در این میان هرچند روسیه متوجه نفوذ روزافزون ترکیه در میان حیاط خلوت خود شده است اما اوکراین به قیمت از دست رفتن این نفوذ تمام خواهد شد.

روسیه از مدت ها پیش نتوانسته است نفوذ کامل خود را در این کشورها ادامه دهد. نمونه بارز آن انتخاب میخائیل ساکاشویلی در گرجستان است. در عوض در دو سال گذشته ترکیه توانسته است سهم ۱۵درصدی در فروش تسلیحات نظامی به آسیای مرکزی را از آن خود کند.

آسیای مرکزی خوش دارد تا با همکاری ترکیه مسیر انتقال انرژی به اروپا را بدون استفاده از خاک روسیه و از طریق نفوذ در کانال زنگزور کوتاه کند. از این رو مسئله این کانال بیش از آنکه مربوط به ارمنستان و آذربایجان باشد، به حداقل ۶ کشور در آسیای میانه و مرکزی به اضافه ترکیه و آذربایجان مربوط است. آیا روسیه می تواند در حالی که گرفتار یک جنگ فرسایشی است و متوجه حضور ناتو در مرزهای غربی خود است، تمام قد مدافع منافع خود در برابر ناتو و نیز منافع اقتصادی اش در مرزهای جنوبی و حیاط خلوت خود هم باشد؟ بعید است روسیه بتواند به تنهایی چنین نقشی را ادامه دهد مگر با همکاری ایران.

قطعا برای آسیای مرکزی، ایران چه به لحاظ اقتصادی و چه سیاسی کم هزینه تر و قابل اطمینان تر است. اتحاد بین ایران و روسیه چنانچه نمود پیدا کند می تواند به سود امنیت آسیای مرکزی هم تمام شود. تقویت رابطه ایران با روسیه و از طرفی نفوذ سهل و دم دستی ایران در کشورهایی نظیر تاجیکستان، ازبکستان، ترکمنستان، قزاقستان، مغولستان و گرجستان می تواند مانع جدی در برابر نفوذ ناتو در آذربایجان و مسئله زنگزور باشد.
منتها ایران در این چند سال کمترین سطح از روابط و بازدیدها از آسیای مرکزی را داشته است. اما جالب است که ترکیه در دو سال اخیر حداقل ۴ دیدار در سطح ریاست جمهوری و هیئت وزیران با همتایان خود از کشورهای آسیای مرکزی داشته است. تجارت و سرمایه‌گذاری محور اصلی گفت‌وگوها در دیدار سران ترکیه و کشورهای آسیای میانه بوده است.

ترکیه و ازبکستان ماه مارس در جریان سفر اردوغان به تاشکند ۹ توافق‌نامه امضا کردند که یکی از نتایج آن افزایش حجم تجارت از ۳.۴ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ به ۱۰ میلیارد دلار در آینده نزدیک بوده است.

در ماه مه ۲۰۲۲ قاسم جومارت توقایف، رئیس‌جمهوری قزاقستان در جریان سفرش به ترکیه ۱۵ قرارداد دوجانبه امضا کرد. آستانه و آنکارا در پایان آن سفر اعلام کردند که به توافق رسیده‌اند تا «همکاری استراتژیک» خود را گسترش دهند.

شوکت میرضیایف، رئیس جمهوری ازبکستان، در سخنرانی اجلاس کشورهای ترک در ۱۱ نوامبر خواستار «یک تغییر رادیکال» در زمینه تجارت و پیوندهای اقتصادی ملل ترکی از جمله ترکیه شد که بنیادش تضمین تجارت آزاد و سرمایه‌گذاری متقابل است. او با اشاره به جنگ اوکراین همچنین بر ضرورت تامین «امنیت کلی کشورهای ترک» تاکید کرد.

قاسم جومارت توقایف، رئیس‌جمهوری قزاقستان بارها درباره نیاز به توسعه حمل و نقل هوایی با ترکیه تاکید کرده است. او ۱۲ اکتبر در آستانه در گفت‌وگو با رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهوری ترکیه، بر مسیر بین‌المللی حمل و نقلی بینا خزری به عنوان پروژه کلیدی در این زمینه تاکید کرد.

از آغاز جنگ اوکراین مسیر بینا خزر بخش مهمی از برنامه همکاری ترکیه و آسیای مرکزی بوده است چون به کشورهای محصور در خشکی این منطقه اجازه می‌دهد راه‌های صادرات انرژی خود را از مسیری جز روسیه تحت تحریم، پی بگیرند. این مسیر که کریدور آسیای مرکزی هم خوانده می‌شود، چین را از طریق قزاقستان، دریای خزر، جمهوری آذربایجان و گرجستان به ترکیه و اروپا وصل می‌کند.

قزاقستان برای افزایش ظرفیت مسیر حمل و نقل و اتصال بندرهای واقع در دریای خزر به دریای سیاه در حال گفت‌وگو با ترکیه و‌ آذربایجان بوده است. اوایل ماه نوامبر میلادی معلوم شد که سه کشور به توافق رسیدند که از ژانویه ۲۰۲۳ با احداث یک خط لوله ذخایر نفت قزاقستان را از طریق باکو پایتخت آذربایجان به بندر جیحان در ترکیه برسانند.

آنکارا در مذاکره با ترکمنستان، کشور حاشیه دریای خزر که چهارمین ذخایر گاز طبیعی جهان را دارد، ایده ارسال گاز طبیعی از آسیای میانه به اروپا را احیا کرد.

نیاز است که ایران به شدت بر گسترش روابط با کشورهای آسیای مرکزی تمرکز کند . به این ترتیب علاوه بر به دست آوردن منافع اقتصادی با کمترین ریسک می تواند در برابر بلندپروازی های آنکارا هم بایستد. ایجاد اتاق آسیای مرکزی در نهاد ریاست جمهوری و تشکیل کارگروهی ویژه متشکل از بانک ها و وزارت های صمت و راه و …برای رایزنی با مقامات این کشورها برای تبادل دانشجو، احداث نیروگاه های برق، حذف تعرفه های گمرکی، احداث پالایشگاه و پتروشیمی، سیستم بانکی همخوان، اپراتور تلفن مشترک، تولیدات سینمایی مشترک  و… می تواند گام موثری در این جهت باشد. ضمنا با توجه به مشکل تامین آب در کشور می توان به این ترتیب با ترکمنستان به توافقات مهمی دست یافت.

از طرف دیگر چین نیز به عنوان یکی از اصلی ترین بازیگران منطقه بیش از آنکه به دنبال نفوذ در آسیای مرکزی باشد، قطعا در پی دسترسی ارزان به اروپاست. احیای راه ابریشم و احداث خط راه آهن در این مسیر با کمک ایران و همکاری آسیای مرکزی می تواند قدرتی اقتصادی و سیاسی بی مانند برای ما و این کشورها به ارمغان آورد.