دنیای‌اقتصاد : از قدیم هم گفته‌اند که جمعیت جوان و در سن کار می‌تواند یک عامل مهم برای رشد اقتصادی باشد. اما این قاعده همیشگی نیست؛ اگر رشد جمعیت متناسب با ظرفیت‌های اقتصادی نباشد و جمعیت در سن کار از اشتغال محروم باشد، این رشد به بی‌ثباتی‌های عظیم ختم می‌شود؛ همین قاعده درباره زوال جمعیتی نیز قابل صدق است، یعنی اگر جمعیت در حال کار به سن بازنشستگی برسد و دولت برنامه لازم را برای مواجهه با واقعیت جدید نداشته باشد، زوال جمعیت به افول قدرت منتهی می‌شود.

به گزارش نیویورک‌تایمز برای دهه‌ها، قدرت‌های مسلط جهان از جمعیت بزرگ در سن کار سود برده‌اند که به رشد اقتصادی‌شان کمک کرده است. در همین حال، به‌ویژه، به‌رغم جمعیت‌های جوان در بسیاری از کشورهای در حال توسعه، منابع محدودی برای تربیت کودکان صرف می‌شوند و فرصت‌های اقتصادی را محدود می‌کنند. اما نقاط مطبوع جمعیتی جهان به سرعت در حال تغییر هستند. ژاپن اولین تغییر عمده را داشت: تا سال۲۰۱۳، یک‌چهارم جمعیت ۶۵سال و بالاتر بودند که ژاپن را به پیرترین کشور بزرگ تاریخ تبدیل کرد. پس از این کشور، خیلی زود، بسیاری از اروپای غربی با جمعیت سالمندی رکورددار خواهد بود. کره‌جنوبی، بریتانیا و اروپای شرقی به همراه چین در رتبه‌های بعدی خواهند بود. در عین حال، بسیاری از کشورهای کم‌درآمد امروز برای اولین‌بار نیروی کار عظیمی در سنین اولیه خواهند داشت. سوال مهم این است که آیا این کشورها می‌توانند از این فرصت استفاده کنند؟

دموگرافی یا جمعیت‌شناسی جهان قبلا دگرگون شده است. اروپا در حال پیر شدن است. چین در حال پیر شدن است و هند، کشوری بسیار جوان‌تر، امسال به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور جهان از چین پیشی می‌گیرد. اما آنچه تاکنون دیده‌ایم، تازه آغاز کار است. پیش‌بینی‌ها قابل اعتماد و واضح هستند: تا سال۲۰۵۰، افراد ۶۵ساله و بالاتر تقریبا ۴۰درصد از جمعیت را در برخی مناطق شرق آسیا و اروپا تشکیل خواهند داد. این تقریبا دوبرابر سهم افراد مسن در فلوریدا، پایتخت بازنشستگی آمریکا است. در تمام طول تاریخ، هیچ کشوری یا منطقه‌ای به اندازه این کشورها به این سرعت در حال پیر شدن نبوده‌اند. در نتیجه، کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند، چیزهایی که بسیاری از کشورهای ثروتمند بدیهی می‌دانند -مانند حقوق بازنشستگی، سن بازنشستگی و سیاست‌های سخت‌گیرانه مهاجرت – برای پایداری نیاز به بازنگری دارند.

اقتصاددانان می‌گویند کشورهای ثروتمندتر امروز تقریبا به ناچار سهم کمتری از تولید ناخالص داخلی جهانی را تشکیل خواهند داد. این یک تغییر بزرگ برای اروپا، ایالات متحده، چین و سایر اقتصادهای برتر است. تاکنون نیروی کار بزرگ آنها به رشد اقتصادی‌شان کمک کرده است. این کشورها در حال حاضر در فهرست کشورهای سالمند قرار گرفته‌اند. بر اساس پیش‌بینی‌های سازمان ملل، به زودی بهترین نیروهای کاری متوازن بیشتر در جنوب و جنوب شرقی آسیا، آفریقا و خاورمیانه خواهند بود. کارشناسان می‌گویند این تغییر می‌تواند رشد اقتصادی و توازن قدرت ژئوپلیتیک را تغییر دهد. از بسیاری جهات، پیری جهان پیروزی توسعه است. مردم با ثروتمندتر شدن، عمر طولانی‌تر، سالم‌تر و فرزندان کمتری دارند.فرصت برای بسیاری از کشورهای فقیرتر بسیار زیاد است. زمانی که نرخ زاد و ولد کاهش می‌یابد، کشورها می‌توانند از «سود جمعیتی» استفاده کنند؛ بزرگسالان با خانواده‌های کوچک‌تر وقت آزاد بیشتری برای آموزش و سرمایه‌گذاری روی فرزندان خود دارند. زنان بیشتری تمایل دارند وارد بازار کار شوند و این امر باعث تقویت اقتصادی می‌شود.

دموگرافی یا جمعیت‌شناسی همواره با سود همراه نیست و گاهی می‌تواند ضرر و زیان هم داشته باشد. بدون شغل، تعداد داشتن زیادی از افراد در سن کار می‌تواند عکس عمل کند و به جای رشد به بی‌ثباتی دامن بزند. بعضا پیر شدن کشورهای پیشرفته هم نمی‌تواند یک نقطه منفی باشد. با افزایش سن، کشورهای ثروتمند برای مدت طولانی از مزایای اقتصادی و استاندارد بالای زندگی برخوردار خواهند شد. اما فرار از منطق اقتصادی «سن» دشوار است.قدرت‌های مسلط جهان در دهه۱۹۹۰ جمعیت زیادی در سن کار داشتند. دیگران هنوز خیلی جوان بودند. امروزه، بیشتر اروپا در حال پیر شدن است و ژاپن به‌ویژه، پیرترین است.

در سال۲۰۵۰، بیشترِ ثروتمندترین کشورهای امروزی پیر خواهند شد. سایرین برای اولین‌بار جمعیت زیادی در سن کار خواهند داشت.میکو میرسکیلا، مدیر موسسه تحقیقات جمعیتی ماکس پلانک می‌گوید: «همه این تغییرات هرگز نباید کسی را شگفت‌زده کند و این به این دلیل نیست که ما نمی‌دانستیم. این به این دلیل است که از نظر سیاسی واکنش بسیار دشوار است.» کشورهایی که امروزه نسبت بسیار بالایی از کودکان دارند، در سال۲۰۵۰ کودکان تحت تکفل کمتر و کارگران بیشتری خواهند داشت. بسیاری از آنها در آفریقا، آسیا یا اقیانوسیه هستند.

با این حال مانند بسیاری از کشورهای جوان، نرخ تولد در کنیا در سال‌های اخیر به‌شدت کاهش یافته است. زنان ۵۰سال پیش به‌طور متوسط هشت فرزند داشتند، اما در سال گذشته فقط بیش از سه فرزند داشتند. از نظر جمعیتی، کنیا چیزی شبیه به کره‌جنوبی در اواسط دهه۱۹۷۰ به نظر می‌رسد؛ زیرا اقتصاد این کشور در حال شروع یک رشد تاریخی بود، اگرچه نرخ زاد و ولد آنها تا حدودی کندتر در حال کاهش بود. بسیاری از جنوب آسیا و آفریقا ساختار سنی مشابهی دارند. بر اساس بهترین برآوردها، جهش مشابهی در جمعیت در سن کار ممکن است حدود یک‌سوم رشد اقتصادی تا پایان قرن گذشته را در کره‌جنوبی، چین، ژاپن و سنگاپور توضیح دهد. این کشورها به یک رشد اقتصادی عظیمی دست یافتند.

طبق پیش‌بینی‌های سازمان ملل، کشورهای شاخص آنهایی هستند که پیش‌بینی می‌شود تا سال۲۰۵۰ جمعیتی بالغ بر یک‌میلیون نفر یا بیشتر داشته باشند. بیشتر این کشورها کودکانشان در حال حاضر به‌طور متوسط در سن ۵سالگی به سر می‌برند. یعنی بسیاری از این تغییرات جمعیتی در حال حاضر ساخته شده است. اما بدون سیاست‌های درست، جمعیت عظیم در سن کار می‌تواند نتیجه معکوس داشته باشد تا اینکه منجر به رشد اقتصادی شود. اگر تعداد زیادی از جوانان به شغل یا تحصیل دسترسی نداشته باشند، بیکاری گسترده جوانان حتی می‌تواند ثبات را تهدید کند؛ زیرا جوانان ناامید برای فرصت‌های بهتر به گروه‌های جنایتکار یا مسلح روی می‌آورند.

کارولینا کاردونا، اقتصاددان سلامت در دانشگاه جان هاپکینز که در حوزه «ابتکارات سود جمعیتی» کار می‌کند، می‌گوید: «اگر برای افرادی که وارد نیروی کار می‌شوند شغلی نداشته باشید، هیچ تضمینی وجود ندارد که مزیت جمعیتی اتفاق بیفتد.» فیلیپ اوکیف، مدیر مرکز تحقیقات آسیای پیری در مرکز تعالی جمعیت «آر.‌ای.‌سی»، بر اساس تحقیقات پیری و گزارش‌هایی که قبلا در بانک جهانی درباره سالمندی در آسیای شرقی و اقیانوس آرام ارائه شده بود، گفت: «کشورهای آسیای شرقی که در چند دهه اخیر به نقطه مطبوع جمعیتی رسیده‌اند، موسسات و سیاست‌های خوبی برای استفاده از این پتانسیل داشتند.» به گفته اوکیف، سایر نقاط جهان -برای مثال برخی از آمریکای لاتین- ساختارهای سنی مشابه کشورهای آسیای شرقی داشتند؛ اما به گفته او رشد مشابهی نداشتند. او گفت: «دموگرافی ماده خام است. سود، ناشی از تعامل مواد خام با سیاست‌های خوب است.»

چالش‌های پیری جهان

در سال۲۰۵۰ در کره‌جنوبی به ازای هر چهار بزرگسال در سن کار، سه فرد بالغ ۶۵سال یا بیشتر وجود خواهد داشت. با رویه فعلی، بیشترِ مسن‌ترین مکان‌ها در آسیا و اروپا خواهند بود. به ازای هر دو بزرگسال در سن کار در ژاپن، در حال حاضر حداقل یک نفر ۶۵سال یا بیشتر دارد. کشورهای جوان امروزی تنها کشورهایی نیستند که در یک مقطع حساس قرار دارند. تحول کشورهای ثروتمند تازه آغاز شده است. اگر این کشورها نتوانند برای کاهش تعداد کارگران آماده شوند، با کاهش تدریجی رفاه و قدرت اقتصادی مواجه خواهند شد. بر اساس پیش‌بینی‌های جمعیتی سازمان ملل، پیش‌بینی می‌شود تعداد افراد در سن کار در کره‌جنوبی و ایتالیا، دو کشوری که از پیرترین کشورهای جهان خواهند بود، تا سال۲۰۵۰ تا ۱۳میلیون و ۱۰میلیون کاهش یابد. پیش‌بینی می‌شود تا سال۲۰۵۰، چین ۲۰۰میلیون نفر کمتر، افراد حاضر در سن کار داشته باشد که این کاهش بیشتر از کل جمعیت بیشتر کشورها است.

کارشناسان می‌گویند برای مقابله با این مشکلات، کشورهای ثروتمند در حال پیری باید درباره حقوق بازنشستگی، سیاست‌های مهاجرت و زندگی در دوران پیری تجدید نظر کنند. تغییر آسان نخواهد بود. بیش از یک‌میلیون نفر در فرانسه در اعتراض به افزایش سن بازنشستگی از ۶۲سال به ۶۴سال به خیابان‌ها آمده‌اند و این امر سیاست دشوار سازگاری را برجسته می‌کند. ترس از مهاجرت باعث تقویت حمایت از نامزدهای جناح راست در سراسر کشورهای پیر در غرب و شرق آسیا شده است. دکتر میرسکیلا گفت: «بسیاری از چالش‌ها در سطح جهانی، مسائل مربوط به توزیع است. بنابراین برخی مکان‌ها افراد مسن زیادی دارند.

بعضی جاها تعداد زیادی جوان دارند. البته باز کردن مرزها بسیار منطقی است و در عین حال می‌بینیم که با افزایش جنبش‌های پوپولیستی جناح راست، این کار فوق‌العاده دشوار است.» به گفته بانک جهانی، این تغییرات در کشورهای آسیایی که سریع‌تر از سایر مناطق جهان پیر می‌شوند، تشدید خواهد شد. تغییر در ساختار سنی که بیش از ۱۰۰سال در فرانسه و ۶۰سال در ایالات متحده طول کشید، در کشورهای شرق آسیا و جنوب شرق آسیا تنها ۲۰سال طول کشید. نه تنها کشورهای آسیایی خیلی سریع‌تر پیر می‌شوند، بلکه برخی نیز قبل از اینکه ثروتمند شوند، پیر می‌شوند.

سیستم‌های بازنشستگی در کشورهای با درآمد پایین‌تر نسبت به کشورهای ثروتمندتر برای رسیدگی به جمعیت پیرتر کمتر مطلوب هستند. اوکیف گفت که در اکثر کشورهای کم درآمد، کارگران توسط یک سیستم مستمری قوی محافظت نمی‌شوند. آنها به ندرت مانند بسیاری از کشورهای ثروتمند، بخشی از دستمزد خود را به برنامه‌های بازنشستگی اختصاص می‌دهند. او ادامه داد: «آشکارا شرایط به‌گونه‌ای نیست که در ۲۰سال آینده از نظر اجتماعی وضعیت پایداری برقرار باشد؛ چراکه شما سهم بسیار بیشتری از جمعیت سالمند دارید. کشورها باید مشخص کنند که به چه مدلی از سیستم بازنشستگی نیاز دارند تا نوعی حمایت مالی کافی را در دوران سالمندی ارائه دهند.»

برخی از کشورهای ثروتمند با تغییرات عمیقی روبه‌رو نخواهند شد؛ از جمله ایالات متحده. نرخ باروری کمی بالاتر و مهاجرت بیشتر به این معنی است که برای مثال جمعیت ایالات متحده و استرالیا نسبت به سایر کشورهای ثروتمند در سال۲۰۵۰ جوان‌تر خواهند بود. پیش‌بینی می‌شود که هم در ایالات متحده و هم در استرالیا، فقط کمتر از ۲۴درصد از جمعیت ۶۵سال یا بالاتر باشند. سالمندی به‌رغم مشکلاتی که دارد یک دستاورد فوق‌العاده است. دکتر میرسکیلا می‌گوید: «یعنی ما موفق شده‌ایم طول عمر را افزایش دهیم. ما مرگ و میر زودرس را کاهش داده‌ایم. ما به وضعیتی رسیده‌ایم که در آن بچه‌دار شدن، انتخابی است که مردم به جای اجبار، توسط ساختارهای اجتماعی مجبور به داشتن هر تعداد فرزند می‌شوند.»

اوکیف ادامه می‌دهد: «این به آن معناست که مردم فقط عمر طولانی‌تری ندارند؛ آنها همچنین زندگی سالم‌تر و فعال‌تری دارند و سطح بالای توسعه کشورهای پیر به این معنی است که آنها برای مدت طولانی از رفاه برخوردار خواهند بود. اما انتخاب سیاست‌های رفتاری و دولتی، کاری بزرگ و سنگین به نظر می‌رسد.» اوکیف تصریح می‌کند: «شما می‌توانید با نوعی اطمینان بگویید که جمعیت‌شناسی چگونه خواهد بود؛ اینکه جامعه چه شکلی خواهد شد به‌شدت به انتخاب سیاست و تغییر رفتار بستگی دارد.»

روش کار چگونه است؟

اگر افراد بین ۱۵ تا ۶۴ سال، گروه سنی که معمولا توسط جمعیت‌شناسان استفاده می‌شود، حداقل ۶۵درصد از کل جمعیت را تشکیل دهند، کشورهایی به‌عنوان دارای جمعیتِ در سن کار بالا دسته‌بندی می‌شوند. کشورهایی که حداقل یک‌چهارم جمعیت آنها زیر ۱۵سال سن دارند و کمتر از ۶۵درصد از جمعیت آنها در سن کار هستند، به‌عنوان دارای جمعیت جوان طبقه‌بندی می‌شوند. درصورتی‌که افراد بالای ۶۵سال بیش از یک چهارم جمعیت را تشکیل دهند، به‌عنوان کشورهای دارای جمعیت سالمند طبقه‌بندی می‌شوند.