نئولیبرالیسم بر همه شوون زندگی در ایران غالب شده؟

آرمان شرق- گروه جامعه:اثر سفرچی از معدود کارهای انتشار یافته است که به شکل روشمند و از مجرای بررسی دگرگونی شهر تهران و ارایه مصادیق روشن، بروز پروژه اقتصادی- سیاسی نئولیبرالیسم و چیرگی آن بر همه شوون زندگی در ایران را تشریح می‌کند.

میثم سفرچی را به واسطه کارهایی که در حدود ۱۰ سال گذشته به انجام رساند می‌توان پژوهشگر حوزه نابرابری فضایی دانست که با رویکرد اقتصاد سیاسی درباره گسترش نابرابری اجتماعی- اقتصادی در کشور و همین‌طور تهران در ارتباط با دیگر ابعاد فضا به ویژه مکان و فرهنگ قلم می‌زد. این رویکرد که بی‌ارتباط با تجربه زیسته وی در گروه‌ها و طبقات اجتماعی مختلف نیز نیست، در گزارش‌های رسمی یا غیررسمی به جای مانده از وی با موضوع‌های مختلف قابل مشاهده است؛ از گزارش وی درباره نوروزگاه بلوار کشاورز گرفته تا گزارشش از سفرهای سیستان یا کردستان. این رویکرد و سابقه پژوهشی به بهترین شکل در مهم‌ترین پروژه فکری او یعنی رساله دوره دکترایش قابل مشاهده است که به شکل کتاب توسط نشر نی با عنوان «تجاری‌سازی و مصرف‌گرایی؛ تحول فضا و فرهنگ شهری در تهران» منتشر شده است. این اثر سفرچی از معدود کارهای انتشار یافته است که به شکل روشمند و از مجرای بررسی دگرگونی شهر تهران و ارایه مصادیق روشن، بروز پروژه اقتصادی- سیاسی نئولیبرالیسم و چیرگی آن بر همه شوون زندگی در ایران را تشریح می‌کند. اگرچه کانسپت نئولیبرالیسم که برای شرح جریان سیاسی- اقتصادی چیره در جهان در بسیاری از مطالعات در جهان به کار برده شده است در سال‌های گذشته از سوی برخی اندیشمندان برای دگرگونی‌های ایران به کار برده شد، اما در مواجهه با این پرسش سطحی از سوی برخی دیگر که «در کشوری تمرکزگرای ایدئولوژیک که لیبرالیسم شکل نگرفته چطور به مرحله نئولیبرال رسیده‌ایم؟» توجیه و پاسخ پژوهشی مفصلی ارایه نشده است. این کتاب به مثابه چنین پاسخ مفصلی حایز اهمیت است که در سه سطح کلان (دگرگونی اقتصاد سیاسی)، سطح میانی (دگرگونی نهادی و حکمرانی) و سطح خرد (دگرگونی فرهنگی-رفتاری) چرخش نئولیبرالیسم در سیاستگذاری را تحلیل و تبیین کرده است (سطح‌بندی مورد اشاره در کتاب تصریح نشده است) . علاوه بر بررسی اقتصاد سیاسی آن را به نظام حکمرانی و فرهنگ پیوند می‌دهد که چارچوب گسترده‌تر و بهتری برای تبیین وضع موجود نابرابری ارایه می‌کند. در کتاب سفرچی با بررسی گسترده نظریه‌های مختلف در فصل دوم بیان می‌کند که این جریان را باید یک پروژه سیاسی برای احیا و چیرگی صاحبان ثروت و سرآمدان اقتصادی دانست و اینکه چه ارتباطی با نظام حکمرانی و همین‌طور شهرها پیدا می‌کند.در فصل سوم نشان می‌دهد که دگرگونی‌های شهری و ساخت‌وساز چه جایگاهی در این جریان دارند و چگونه کشورهای نزدیک یا دور از آنچه به عنوان لیبرالیسم شناخته می‌شود در این چارچوب دگرگون شده‌اند. پس از آن سفرچی در فصل چهارم تحلیل خود از دگرگونی‌های اقتصاد سیاسی و حکمرانی را با اتکا بر دگرگونی‌های شهر تهران و به‌طور خاص افزایش فضاهای تجاری شهر و ساخت قارچ‌گونه مال‌های تجاری ارایه می‌کند. این تحلیل را در کنار آنچه در انتهای فصل سوم از نولیبرالیسم در ایران و آنچه در ابتدای فصل نهایی با ارائه داده‌ها و اطلاعات تاریخی از تحولات گفتمان در نظام حکمرانی ارایه شده است، می‌توان شرح کامل و کم‌نظیری برای تحلیل دگرگونی‌های نظام حکمرانی و جایگاه شهرها در چارچوب دگرگونی‌های اقتصاد سیاسی کلان و پیوند ایدئولوژی نولیبرالیسم و اسلام‌گرایی به واسطه حضور اقتصادی- سیاسی نهادهای نظامی و خاص در ایران و تهران دانست. در ادامه سفرچی کوشیده است تا پیامدها و اثرات این تحولات اقتصاد سیاسی و حکمرانی را بر فرهنگ مردم و تولید سوژه نولیبرال و همراهی آن از مجرای فهم و درک استفاده‌کنندگان مال‌ها نشان دهد که چگونه خواست خوشبختی و آزادی فروکاسته شده است به توسعه فردی و احساس رضایت از آزادی در پرسه‌زنی و خرید در فضای طبقاتی شده این مال‌ها و عدم راهیابی امر اجتماعی به این درک. حسن این کتاب علاوه بر ارائه تحلیل هم‌پیوند و آشکار کردن رابطه عرصه‌های مختلف با هم و ارائه مصادیق آن، نقد مفصل مطالعات و پژوهش‌ها مرتبط با موضوع و نقد مداوم خود است. سفرچی همان‌گونه که در منش شخصی در نقد و تلاش برای اصلاح خود و پیرامونش صراحت لهجه بی‌نظیر و اثرگذار داشت، در این کتاب نیز برای تبیین بهتر بحث نقد آثار شاخصی از عباس کاظمی، آصف بیات و پردیس مهدوی را به شکل جدی ارایه کرده است و با بیان و تحلیل محدودیت‌های چارچوب تحلیلی نقد نئولیبرالیسم، کوشیده است امکان دستیابی به پرسش‌های بیشتر برای شناسایی و نقد وضع موجود فراهم آورد. اگرچه عدم امکان تداوم فعالیت وی و در سیاهی نگریستن‌ها و شبنوردی‌هایش مایه اندوه است اما امید است معدود کارهایش تیری از نور باشند در دست دیگر صبح‌خواهان در سیاهی شب./اعتماد-امیر شفیعی