برجام، ضعف مواضع آمریکا و سیاست پیچیده ایران

از همان ابتدا ضعف خاصی در موضع ایالات متحده وجود داشت: سنای تحت سلطه جمهوری خواهان هرگز از مذاکرات اوباما حمایت نکرد و برجام هرگز برای تصویب به سنا فرستاده نشد که بدان معنا بود که دولت آمریکا برای ادامه لغو وعده داده شده تحریم ها مجبور بود به طور دوره ای (هر ۹۰ روز بر اساس قانون بازنگری توافقنامه هسته ای ایران و هر ۱۲۰ روز بر اساس قانون مجوز دفاع ملی ۲۰۱۲) معافیت ها را با استفاده از مفاد قانونی تمدید کند. ضعف شدید این روند حقوقی و قانونی با روی کار آمدن رئیس جمهوری ترامپ و محکومیت آشکار توافق هسته ای از سوی او آشکار شد. ترامپ برجام را «یک توافق وحشتناک یک طرفه» توصیف می کرد که هرگز نباید انجام می شد. از همان ابتدا مشخص بود که تیغه گیوتین دیر یا زود رها خواهد شد و بر سر برجام فرود خواهد آمد. سرانجام در ۸ مه ۲۰۱۸ ایالات متحده به طور یکجانبه از برجام خارج شد. تنها اسرائیل و عربستان سعودی از تصمیم رئیس جمهوری ترامپ استقبال کردند که بازتابی از ارتباط برنامه هسته ای ایران و سیاست منطقه ای بود.

تحولات منطقه و جهان در سال های اخیر هند و ایران را به یکدیگر نزدیک کرده است. برای هند، ایران یک تامین کننده مهم انرژی قلمداد می شود و آن را با افغانستان و آسیای میانه مرتبط می کند. برای ایران، هدف اصلی سیاست ها مدیریت پیامدهای خروج یکجانبه آمریکا از توافق هسته ای بوده، اما این کشور همچنین به عنوان بخشی از سیاست جدید «نگاه به شرق» به کشورهای آسیایی از جمله هند روی آورده است.

سیاست پیچیده ایران

ایران پس از انقلاب اسلامی درگیر روابط خصومت آمیز با آمریکا شد و این خصومت ها به شاخصه اصلی سیاست خارجی ایران تبدیل گشت. با این حال، ایران همچنین درگیر روند متعادل سازی بوده که این مساله به ویژه در موضوعات مربوط به برجام و تغییرات عمده در سیاست خارجی مشهود است.

رئیس جمهوری ایران و ۲۹۰ نماینده مجلس برای دوره های چهار ساله به طور مستقیم توسط مردم انتخاب می شوند. انتخابات مجلس در فوریه ۲۰۲۰ برگزار شد و رئیس جمهوری حسن روحانی دوره دوم خود را در سال ۲۰۲۱ به پایان رساند. با این حال، موضع ایران در قبال مساله هسته ای عمدتا به مقام معظم رهبری بستگی دارد. بدون موافقت رهبری، مذاکرات محرمانه با ایالات متحده به میزبانی عمان در سال های ۲۰۱۲-۲۰۱۳ و مذاکرات منتهی به برجام امکان پذیر نبود. جلسات محرمانه مقامات ایرانی و آمریکایی در عمان پس از ریاست جمهوری روحانی «میانه رو» توسط مقام معظم رهبری تایید شده بودند. روحانی در سال های ۱۹۸۹ تا ۲۰۰۵ ریاست شورای عالی امنیت ملی و در سال های ۲۰۰۳ تا ۲۰۰۵ مسئولیت مذاکرات هسته ای را بر عهده داشت و به همین دلیل مقام معظم رهبری در دوره ریاست جمهوری روحانی با تغییر مسئولیت مذاکرات هسته ای از شورای عالی امنیت ملی به وزارت خارجه موافقت کرد. این اتفاق یک نمونه کامل از کنترل و توازن به سبک ایرانی بود. از یک سو، مقام معظم رهبری مسئولیت را به یک رئیس جمهوری منتخب واگذار کرد و اعتماد خود به او را به نمایش گذاشت. اما از سوی دیگر، این انتقال مسئولیت به این معنا بود که مسئولیت شکست توافق هسته ای نیز با دولت منتخب خواهد بود.

مذاکرات هسته ای و برجام

مساله هسته ای از سال ۲۰۱۳ تا کنون هم به سیاست داخلی و هم به سیاست خارجی ایران شکل داده است. رئیس جمهور روحانی در تلاش برای ایجاد توازن بین انواع محدودیت هایی که تندروها در ازای لغو تحریم ها مایل به پذیرش آنها بودند، مجبور شد مسیری پر پیچ و خم را در پیش بگیرد.

دولت اوباما برنامه استاکس نت را از نسل قبلی خود به ارث برده بود. استفاده از این ویروس غنی سازی اورانیوم را با موفقیت ۲ تا ۳ سال به تعویق انداخت؛ اما پس از استفاده از ویروس و نشت اخبار مربوط به آن، ایرانی ها قابلیت های سایبری خود را تقویت کردند و ظرفیت غنی سازی خود را تا حدود ۲۰هزار سانتریفیوژ از جمله برخی از مدل های پیشرفته، افزایش دادند. در زمان تصدی ریاست جمهوری توسط روحانی در سال ۲۰۱۳، برآوردهای اطلاعاتی ایالات متحده مبتنی بر آن بودند که ایران سه ماه تا به دست آوردن مقدار کافی اورانیوم غنی شده برای تولید یک عدد بمب هسته ای فاصله دارد (زمان شکست). اگرچه آمریکا با مسائل دیگری همچون رفتار ایران در منطقه و آزمایش های موشکی نیز مشکلاتی داشت، اما اوباما به این منطق روی آورد که تهدید ایران چه در منطقه و چه از نظر موشکی با دستیابی آن به سلاح هسته ای افزایش می یابد و در نتیجه، برجام به طور انحصاری روی متوقف کردن پیشرفت های ایران در فعالیت های هسته ای متمرکز شد. ژئوپلیتیک نیز پس از بحران مالی جهانی ۲۰۰۸ در حال تغییر بود و زمان برای تلاش برای گفت و گو مناسب به نظر می رسید. این مرتبه مذاکرات موفقیت آمیز بودند و به حصول برجام در ژوئیه ۲۰۱۵ منجر شدند.

بر اساس برجام، ایران به برخی فعالیت های هسته ای خود پایان داد و با تبدیل تاسیسات زیرزمینی غنی سازی فردو به یک مرکز تحقیقاتی و برچیدن راکتور تحقیقاتی آب سنگین اراک موافقت کرد و برخی محدودیت ها را در سایر فعالیت ها پذیرفت و با کاهش شمار سانتریفیوژهای عملیاتی در نطنز به ۵۰۶۰ به مدت ۱۰ سال و محدود کردن سطح غنی سازی تا ۳.۶ به مدت ۱۵ سال و محدود کردن ذخایر اورانیوم با غنای کم تا ۳۰۰ کیلوگرم و حمل نزدیک به ۱۰ تن ذخیره اضافی و خودداری از راه اندازی راکتور تحقیقاتی به مدت ۱۵ سال و یک رژیم بازرسی بسیار دقیق موافقت کرد. سطح قابل پذیرش ذخایر آب سنگین نیز ۱۳۰ میلیون تن تعیین شد. در مقابل، حدود ۱۰۰ میلیارد دلار از دارایی های مسدود شده ایران آزاد می شد و این کشور اجازه داشت فروش نفت را از سر بگیرد. ۱۶ ژانویه ۲۰۱۶ به عنوان روز اجرایی شدن برجام اعلام شد و آژانس بین المللی انرژی اتمی تایید کرد که ایران به تعهداتش پایبند بوده است و روند لغو تحریم ها باید آغاز شود. شورای امنیت سازمان ملل متحد قطعنامه ۲۲۳۱ را در تایید برجام تصویب کرد و تحریم های شورای امنیت علیه ایران لغو شدند.

به علاوه، ایالات متحده «تحریم های ثانویه مرتبط با برنامه هسته ایران» را لغو کرد؛ اما تحریم های یکجانبه آن با ادعای ارتباط ایران با فعالیت های تروریستی و توسعه برنامه موشکی و همچنین تحریم های کلی علیه تجارت با ایران به استثنای چند مورد، همچنان باقی ماندند. مساله مهم این بود که سایر کشورها توانستند تجارت عادی خود را با ایران از سر بگیرند؛ البته مبادلات مالی همچنان با دور زدن خاک آمریکا انجام می شدند. ایالات متحده همچنان به حفظ فهرست تحریمی نهادهای ایرانی ادامه داد. با این حال، از همان ابتدا ضعف خاصی در موضع ایالات متحده وجود داشت: سنای تحت سلطه جمهوری خواهان هرگز از مذاکرات اوباما حمایت نکرد و برجام هرگز برای تصویب به سنا فرستاده نشد که بدان معنا بود که دولت آمریکا برای ادامه لغو وعده داده شده تحریم ها مجبور بود به طور دوره ای (هر ۹۰ روز بر اساس قانون بازنگری توافقنامه هسته ای ایران و هر ۱۲۰ روز بر اساس قانون مجوز دفاع ملی ۲۰۱۲) معافیت ها را با استفاده از مفاد قانونی تمدید کند. ضعف شدید این روند حقوقی و قانونی با روی کار آمدن رئیس جمهوری ترامپ و محکومیت آشکار توافق هسته ای از سوی او آشکار شد. ترامپ برجام را «یک توافق وحشتناک یک طرفه» توصیف می کرد که هرگز نباید انجام می شد. از همان ابتدا مشخص بود که تیغه گیوتین دیر یا زود رها خواهد شد و بر سر برجام فرود خواهد آمد. سرانجام در ۸ مه ۲۰۱۸ ایالات متحده به طور یکجانبه از برجام خارج شد. تنها اسرائیل و عربستان سعودی از تصمیم رئیس جمهوری ترامپ استقبال کردند که بازتابی از ارتباط برنامه هسته ای ایران و سیاست منطقه ای بود.

منبع: موسسه مطالعات سیاسی بین الملل ایتالیا / تحریریه دیپلماسی ایرانی