آرمان امروز: شاید گزافه نباشد که بگوییم فرزند آوری جزء چند اولویت کشور است کمااینکه رئیس انجمن علمی طب سالمندان نیز با تشریح آخرین وضعیت سالمندی در ایران گفته است؛ در حال حاضرحدود ۱۰ درصد جمعیت کشور را سالمندان تشکیل می دهند که نسبت به ۴۰ سال قبل ۲ برابر شده است؛ این درحالی است که اگر فکری برای این چالش نکنیم جمعیت سالمند ما طی ۲۰ سال آینده دو برابر خواهد شد و جامعه بیشتر و بیشتر به سمت پیری خواهد رفت.  این مقوله از این جهت حایز اهمیت است. پیری جمعیت درکنار مشکلات جدی چون کمبود منابع انسانی و تأثیر منفی بر اقتصاد، سلامت و رفاه اجتماعی، نیازمند امکانات ویژه برای زندگی سالمندان است که جمله آنها نیاز روزافزون به تخت‌های بیمارستانی، آسایشگاه‌ها، کارکنان مراقبت‌های بهداشتی و متخصصان طب سالمندی که در سیستم بهداشت فعلی دچار کمبود است را می طلبد.

همین مساله باعث شده تا دولت با انواع مشوق های مختلف تلاش کرده تا شهروندان را تشویق به فرزند آوری کنند. از انواع وام های فرزند آوری گرفته تا وعده اعطای زمین و کمک سازمان های مختلف در این زمینه. با این حال هنوز هم بسیاری از خانواده ها تمایلی به استفاده از این مشوق ها ندارند و همچنان از زیر بار فرزند آوری شانه خالی می کنند. موضوعی که بسیاری از آنها دلیل آن را دشوار بودن تربیت کودکان و ترس از تامین آینده آنها عنوان می کنند و معتقدند فقط نباید به دنبال «کمیت» فرزند آوری بود بلکه باید در کنار آن نیم نگاهی نیز به «کیفیت» فرزند آوری داشت.

آمار مثلثی ها

گرچه آمار دقیق و جدیدی از خانواده‌های مثلثی (پدر و مادر و یک فرزند) در ایران منتشر نشده اما براساس آمار استخراج‌شده از آخرین سرشماری عمومی نفوس و مسکن، ۲۵درصد خانواده‌های ایرانی ۳نفره هستند. آخرین گزارش‌های مرکز آمار هم نشان می‌دهد که تنها در شهر تهران حدود ۳۰درصد از خانوارهای ساکن ۳نفره هستند. البته پدیده خانواده‌های تک‌فرزند، نه در ایران که در جهان هم رو به رشد است. در میان تمام خانوارهای دارای فرزند زیر ۱۵سال در دنیا نسبت تنها یک فرزند در دهه گذشته افزایش یافته و از ۲۹.۱درصد در سال۲۰۱۱ به ۳۰.۱درصد در سال۲۰۲۱ رسیده و سهم مادران دارای یک فرزند در پایان دوره باروری هم ۲برابر شده و از ۱۱درصد به ۲۲درصد رسیده است. کودکانی که از داشتن برادر و خواهر محروم می‌مانند و در آینده واژه عمو، دایی، خاله و عمه هم کم‌رنگ‌تر خواهد شد. همچنین به‌گفته کارشناسان، تک‌فرزندها کمتر با مشکلات مواجه می‌شوند و در معرض تجربه‌کردن شکست، ناکامی، رانده‌شدن و… قرار نمی‌گیرند یا شرایطی را که لازمه بلوغ روحی و روانی است، تجربه نمی‌کنند. در بسیاری از اوقات هم از آنجا که دنیای واقعی کاملا مطابق میل و خواسته این کودکان و پاسخگوی توقعات آنها نیست، دچار سرخوردگی و ناسازگاری می‌شوند. روانشناسان هم می‌گویند که در خانواده‌های تک‌فرزند، برخورداری از فضای زندگی خانوادگی ممکن نیست. گرایش به انزوا، افسردگی، ضعف در برقراری ارتباط با همسالان، توجه بیش از حد به بازی‌های رایانه‌ای و انفرادی، ترس یا تنفر از حضور در گروه‌های اجتماعی ازجمله خصوصیات تک‌فرزندی است. نداشتن همبازی در تمام‌مدت هم یکی از آسیب‌های جدی مطرح است. ممکن است پدر یا مادر با او بازی کند اما کارشناسان‌ تربیتی اساسی‌ترین رکن بازی را همبازی می‌دانند و والدین با داشتن یک فرزند، مهم‌ترین رکن بازی یعنی خواهر و برادر را از فرزند خود سلب می‌کنند.در این گزارش والدین از تجربه تک‌فرزندی و کارشناسان از آسیب‌های خانواده‌های تک‌فرزند می‌گویند.

چرا تک فرزندی؟

محسن که تنها فرزندش پسری ۹ ساله است و تمایلی هم برای افزایش تعداد فرزندانش ندارد در این زمینه می گوید: بچه به چه دردی می خورد؟ ما هنوز زیر بار تامین مایحتاج همین یک پسرم هم مانده ایم چه رسد به اینکه بخواهیم بچه دیگری هم بیاوریم. نفسی چاق می کند و با آه می گوید: الان من و همسرم هر دو کار می کنیم و شب ها هم چند ساعت بیشتر پیش هم نیستیم . پسرمان هم تا این سن یا خانه مادربزرگش بوده و یا در مهد کودک و مدرسه. یعنی اگر بخواهیم صادقانه صحبت کنیم ما هیچ نقش موثری در تربیت وی نداشته ایم. ضمن اینکه همه خانواده ها الان با چنین چالشی روبرو هستند

فرزند پروری چیست؟

از لحاظ علمی، برای واژه کیفیت جمعیت از کلمه فرزند پروری استفاده می شود. به طور کلی می‌توان گفت که فرزند پروری مجموعه روش‌هایی را در برمی‌گیرد که والدین برای رشد و پرورش کودک خود، آن را به کار می‌برند. قطعا می‌دانید که سبک‌ها و روش‌های گوناگون فرزند پروری می‌تواند بخش مهمی از سلامت روان افراد را شکل دهد. بنابراین جمع متفاوتی از آدم‌ها را می‌بینیم که با خصوصیات رفتاری، اجتماعی و سبک تفکر متفاوت در زندگی عمل می‌کنند. والدین با به‌کارگیری روش‌های متفاوت، در ارضای نیازها، یادگیری، رفتار و عملکرد، طرز تفکر، مواجهه اجتماعی، ارتباطات و به طور کلی تربیت فرزند نقش دارند. بر این اساس می‌توان گفت که آموختن مهارت‌های رشد و پرورش کودک، از جمله مهارت‌های پایه‌ای و زیربنای مهمی برای فرزند آوری است.

کیفیت در کنار کمیت

با این حال طرفداران طرح فرزند آوری همچنان معتقدند که کمیت بر کیفیت اولویت دارد. یوسف بیوک خان، محقق و کارشناس حوزه جمعیت یکی از همین افراد است. وی در گفت و گو با «آرمان امروز» می گوید: من اصلا این نقدهایی که نسبت به بی توجهی  را به کیفیت فرزند آوری می شود قبول ندارم. الان وضعیت مدارس و تحصیل و بهداشت و … بسیار بهتر از گذشته است. قبلا دانش آموزان ما در مدارس سه شیفته درس می خواندند ولی الان در برخی مدارس تعداد دانش اموزان از ۲۰ محصل هم کمتر است.  وی ادامه می دهد: بنابراین اگر هم می خواهیم کیفیت فرزندآوری را ارتقاء بخشیم باید به فکر بهبود بیشتر شاخصه های زندگی باشیم.

الان دولت امکانات و تسهیلات خوبی برای فرزند اوری درنظر گرفته است که متناسب با شرایط هر شهر و استان متفاوت است و می تواند به زوجینی که تمایل به فرزند آوری دارند کمک حال خوبی باشد! بنابراین نباید به این بهانه ها از زیر بار فرزند آوری شانه خالی کرد. حجت الاسلام فولادی، یکی دیگر از طرفداران طرح کمی فرزند اوری است. وی در برنامه سبک زندگی گفته بود؛ این یک خطای استراتژیک است که بخواهیم بگوییم نباید کمیت فرزند آوری را فدای کیفیت آن کرد. اینکه عده ای می گویند وقتی تعداد فرزندان افزایش پیدا می کند نمی توانند از پس تربیت و هزینه های آن برآیند اصلا درست نیست. باید از این افراد پرسید که تربیت یک فرزند با چند فرزند چه تفاوتی دارد؟ اگر شما نمی توانید از پس تربیت چند فرزند برآیید بعید است که از پس تربیت همان یک فرزندتان هم برآیید!

از تغییر نگرش تا اعتماد سازی

در مقابل بسیاری از جامعه شناسان و جمعیت شناسان بر این باورند که دولت در کنار برنامه ریزی برای تشویق خانواده ها به فرزند آوری و افزایش جمعیت، فکری هم برای فرزند پروری و کیفیت فرزندانی که قرار است آینده ساز کشور باشند بکند. عالیه شکربیگی، جامعه شناس، از جمله همین متخصص هاست. وی در گفت و گو با «آرمان امروز» می گوید: بحث فرزند آوری مقوله بسیار مهم در عین حال پیچیده ای است و به شاخص های مختلف فرهنگی، اقتصادی و اجتماعی و تربیتی وابسته است.  وی ادامه می دهد: اینکه فقط بگوییم چند فرزند بیاوریم نه از لحاظ فرهنگی قابل قبول است و نه از منظر توانایی برای تریبت فرزند توجیه کننده است. ضمن آنکه از منظر اقتصادی نیز وضعیت اکثر خانواده های ایرانی به گونه ای است که حتی از تامین حداقل های زندگی و نیازهای فرزندانشان نیز عاجزند چه رسد به اینکه بخواهند فرزند جدیدی هم بیاورند.

شکربیگی با ذکر اینکه در عین حال برای فرزند آوری دولت با دو چالش جدی دیگر هم مواجه است که کمتر به آن توجه شده است می گوید: یکی از مقوله ها «نگرش ذهنی» والدین است. یعنی والدین و زوجین در دنیای کنونی معتقدند که وقتی توانایی تربیت فرزند خود از جنبه های مختلف را ندارند و زمانیکه بسترهای فرهنگی و اجتماعی آن فراهم نیست نباید به دنبال فرزند جدیدی باشند. از سویی جوانان امروز بیشتر به دنبال عشق ناب و زندگی و خانواده ای عاشقانه هستند تا اینکه بخواهند برای ادامه نسل بچه دار شوند.  این جامعه شناس تصریح می کند: اگر دولت می خواهد  در زمنیه فرزند آوری موفق باشد اولا باید به دنبال ترمیم  اعتماد سازی و تغییر نگرش زوج ها نسبت به این مساله باشد و از سویی زیر ساخت های لازم برای رشد کیفی یک نوجوان و جوان از ابعاد مختلف فرهنگی و اجتماعی و بخصوص اقتصادی را فراهم کند تا خانواده ها دغدغه ای برای فرزند بیشتر نداشته باشند.