فاضل میبدی:اولین بار امام بر واژه «جمهوریت» در کنار اسلام تأکید کرد

جماران: عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم گفت: اگر بخواهیم جمهوریتی که مرحوم امام فرمودند و بر آن تأکید داشتند محقق شود، جامعه و نهادهای مدنی، مطبوعات و احزابِ آزاد باید فعال بوده و رسانه‌ها مستقل باشند و در این صورت جمهوریت معنا پیدا کرده و می‌ماند؛ اما اگر نهادهای مدنی، احزاب و مطبوعات را تضعیف کنیم قطعاً به جمهوریتی که امام گفت آسیب بزرگی خواهد رسید.

مشروح گفت و گو با حجت الاسلام و المسلمین محمدتقی فاضل میبدی که به مناسبت روز جمهوری اسلامی انجام شد، در پی می آید:

با توجه به اینکه جمهوری اسلامی مهمترین میراث حضرت امام است، در اندیشه ایشان جمهوری اسلامی واجد کدام ویژگی‌ها، ارکان و مؤلفه‌ها بود؟

جمهوری اسلامی مسئله‌ای بود که برای اولین بار حضرت امام بر آن تأکید داشت و قبل و بعد از انقلاب در مصاحبه‌ها و گفتارها در ادبیات سیاسی خود به آن اشاره می‌کرد. در بین برخی مستشرقین تصوری وجود داشت که چون رهبر انقلاب مرجع دینی است، ممکن است که دنبال خلافت اسلامی باشد؛ جایگاهی که در زمان عثمانی‌ها مطرح بوده است. حتی از حضرت امام سؤال شد که منظور شما از نظام اسلامی، خلافت اسلامی است؟ ایشان تأکید کرد که «حکومت جمهوری اسلامی مورد نظر ما از رویه پیامبر اکرم و امام علی(ع) الهام خواهد گرفت و متکی به آرای عمومی ملت خواهد بود. به شکل حکومت با مراجعه با آراء ملت تعیین خواهد گردید».

اینجا چند نکته مهم وجود دارد. یکی اینکه برداشت امام از سیره و سنت پیامبر اسلام و امام علی علیهم‌السلام این بود که حکومت آنان، مردمی و متکی به آراء مردم بود. به نظر من این سخن خیلی مهم است، چون کمتر کسانی در تاریخ ما وجود دارند که حکومت پیامبر و امام علی علیهم‌السلام را برخاسته از رأی مردم دانسته باشند. کسانی این سخن را گفته‌اند اما در اقلیت هستند، غالباً می‌گویند که حکومت پیامبر و امام علی علیهم‌السلام از طرف خداوند منصوص است و رأی مردم هیچ نقشی در حکومت آنان ندارد. مردم بخواهند یا نخواهند، امام علی(ع) صاحب حکومت است و حق حکومت برای ایشان است.

حرفی که امام خمینی می‌زند حرف خیلی مهمی است، عین جمله این است که «حکومت جمهوری اسلامی مورد نظر ما از رویه پیامبر اکرم(ص) و امام علی(ع) الهام خواهد گرفت و متکی به آرای ملت خواهد بود». یعنی حکومت ما از حیث روش، جدای از حکومت امام علی(ع) نیست. امام در ادامه می‌فرماید: «شکل حکومت با مراجعه به آراء ملت تعیین خواهد گردید».

 من معتقدم، در تمام سخنان امام، پافشاری و تأکید ایشان بر جمهوریت نظام بسیار مهم است. امام در چندین مصاحبه در پاریس و ایران و رفراندومی که بالافاصله پس از پیروزی انقلاب برگزار کرد، همه نشان می‌دهد که برای ایشان جمهوریت مهم بوده است. چون درست است که اسلام، محتوای نظام ماست اما در تاریخ، خلفای اموی و عباسی، عثمانی‌ها، صفوی‌ها و بسیاری از پادشاهان مدعی بودند که دنبال اسلام هستیم. همه حکومت‌هایی که در طول تاریخ اسلام وجود داشته‌اند غالباً ادعا می‌کردند که ما اسلامی هستیم، اما حکومت آنها کاملاً استبدادی، شخص‌محو و موروثی بود و قدرت اغلب از پدر به پسر منتقل می‌شد. فقها گاهی این نوع حکومت‌ها را توجیه می‌کردند، گاهی همراهی می‌کردند و گاهی مخالفت می‌کردند؛ یعنی نگاه متحدِ یگانه‌ای از جانب فقیهان در برابر حکومت‌های فردیِ موروثیِ مستبد نداریم؛ از ضرورت تا حرمت همکاری با سلطان را داریم، این در فتاوا، مختلف است و من وارد این موضوع نمی‌شوم.

از سوی دیگر، رأی و نظر مردم در تشکیل حکومت‌ها هیچ نقشی نداشته است. شاه قبلی می‌مرد؛ مثل آخرین پادشاه قاجار پسر وی را و لو کم سن و سال بود، صاحب حکومت می‌کردند و منتظر می‌ماندند به سن تکلیف برسد تا بر سرش تاج بگذارند. این شیوه حکومت‌داری در تاریخ اسلام و تاریخ کشور ما بوده است.

لذا برای اولین بار است که امام، بر واژه «جمهوریت» در کنار اسلام تأکید می‌کند و مدعی می‌شود که رویه پیامبر و امام علی علیهم‌السلام این بوده است.

بنابراین معنای سلبی جمهوریتی که امام مطرح کرد و بر آن تأکید داشت، نفی استبداد، نفی شخص‌محوری، نفی حکومت متکی بر فرد، نفی حکومت موروثی و نفی هر چیزی است که در تقابل با آراء ملت باشد. جمهوریتی که ما از ادبیات سیاسی مرحوم امام می‌فهمیم، این است.

از دیدگاه شما چه آسیب‌هایی جمهوری اسلامی را تهدید می‌کند و راهکارها چیست؟

در پاسخ به این سوال شما، به یاد جمله‌ای از «آندره ژید» منتقد نظام شوروی افتادم، وی معتقد بود که «در سیاست، دشوارتر از همه چیز آزاده ماندن است». یکی از شعرای ما هم این سروده را دارد که:

باده پر خوردن و هوشیار نشستن سهل است/ گر به قدرت برسی مست نگردی مردی

نکته مهم اینجاست که نگهداری جمهوری کار بسیار سختی است. تا امام زنده بود، بسیار مواظب بود تا آراء مردم حفظ شود، ولی متأسفانه برخی از ماها به قول آندره ژید به دلیل اینکه آزاده نبودیم، در عالم سیاست نتوانتسیم دشواریِ آزاده ماندن را تحمل کنیم، به قدرت رسیدیم اما مست شدیم. این در تاریخ سیاست ما وجود داشته است. من بر این باور هستم که بزرگترین آسیبی که پس از امام بر واژه جمهوریت وارد شد، این بود که این کلمه را بعضی‌ها ابزاری دانستند، بعضی‌ها گفتند که امام تقیهً گفته و بعضی‌ها آن را از معنا تهی کردند و به تفسیر دیگری بردند؛ یعنی حکومتی که متکی به آراء مردم باشد را در جریانی انداختند که یا سلیقه‌ای عمل می‌کند و یا در نهایت به حکومت فردی و حکومت افراد معدود منجر می‌شود. این یکی از آسیب‌های بزرگی بود که به نظر من بر جمهوریت وارد شد.

ای کاش پس از فوت امام، پاره‌ای از ما اصلاح‌طلبان و دوستانی که دنبال خط امام بودند سعی و تلاش می‌کردند تا جمهوریت نظام بماند. چون در دنیای امروز شکل حکومت اگر بخواهد از معنای جمهوریت عوض شود، به دنبال آن دمکراسی که محتوای حکومت است عوض می‌شود و اسلامی که ما به عنوان روح نظام آوردیم، لطمه خواهد دید که لطمه دیده است. یعنی چه؟ یعنی اینکه، شما به نام اسلام نظارت استصوابی درست می‌کنید، به نام اسلام عده‌ای از کسانی که کاندیدای ملت هستند سلیقه‌ای رد می‌کنید و به نام اسلام کارهای زیادی می‌کنید که با دمکراسی و جمهوریت سازگار نیست. اینجاست که اسلام هم لطمه می‌بیند.

بنابراین اگر جمهوریت، دمکراسی و انتخابات جدی مردم آسیب دید، یقیناً اسلام هم آسیب می‌بیند که الان شاهدیم که آسیب دیده است. نمونه آن دخترهای بد حجاب و بی‌حجاب هستند که به خیابان می‌آیند، آنان دنبال این نیستد که آزاد باشند، بلکه با یک سری از مسائل لج می‌کنند. اینجا یکسری مسائل زیرپا رفته است و به دنبال آن طعن‌ها و طنزهای سیاسی به اسلام و روحانیت وارد می‌شود.

با این وصف، به نظر شما راهکار یا راهکارهای حفظ جمهوریت نظام چیست؟

من معتقدم ما اگر بخواهیم نظام جمهوری اسلامی را حفظ کنیم، باید با چیزی که به آراء مردم و روح جمهوریت لطمه وارد می‌کند، مبارزه کنیم. به عبارت دیگر، جمهوریتی که امام می‌گوید «مثل جمهوری فرانسه و کشورهای دیگر است» معنای آن چیست؟ یعنی حکومتی که زمام آن در دست نمایندگان ملت باشد. این‌گونه نیست که نمایندگان ملت به صورت سلیقه‌ای از جانب افراد معدود انتخاب شوند و به ملت بگویند رأی دهید، این نیست. نمایندگان ملت یعنی اینکه بر اساس قانون اساسی، انتخاباتی برگزار شود که شرائط آن مشخص شده است، مردم رأی می‌دهند تا جمهوریت حفظ شود.

اگر در دنیای امروز جمهوریت و آراء مردم در کار نباشد بسیاری از مفاهیم ارزشی اسلام هم محقق نمی‌شود. من چند مفهوم ارزشی می گویم که بحث طولانی نشود. گفتمان قرآن و پیامبران برای تحقق یک جامعۀ خداپسند «قیام بالقسط» است. این قیام بالقسط هیچ وقت با حاکمیت فرد مشخص نمی‌شود. قیام به قسط متکی بر امر به معروف، نهی از منکر، انتقاد آزاد و نصیحه لائمه المسلمین است. اگر در جامعه ما امر به معروف و نهی از منکر در قالب احزاب، مطبوعات و رسانه‌های رسمی صورت نگیرد و از سوی دیگر مخالفت با ظالم و دفاع از مظلوم نباشد، این نظام قطعاً جمهوری نیست.

اینکه امام علی(ع) می‌فرماید که «اگر برای دفاع از مظلومان، شکم گرسنگان و مبارزه با پرخوران و سودجویان نبود، من حکومت را قبول نمی‌کردم»، یعنی اساس حکومت اسلامی برای این است تا تفاوت طبقاتی در جامعه از بین برود و عدالت اجتماعی یا «لیقوم الناس بالقسط» را محقق کند. اساس حکومت این است، اینکه بگوییم حکومت اسلامی یعنی اجرای شریعت از حجاب تا دست بریدن و سنگسار، این‌ها یکسری احکام فرعی است و اگر حکومت اسلامی محقق شود، هیچ کدام از این جرم‌ها محقق نمی‌شود. در جامعه‌ای که اقتصاد آن درست نباشد، جامعه‌ای که تفاوت طبقاتی وجود داشته باشد، در جامعه‌ای که مافیای قدرت پشت سر آن باشد و استفاده‌های مالی کند، در جامعه‌ای که نتوانسته مشکل تحریم‌ها را حل کند و نتواند با دنیا مذاکره کند، لقیوم الناس بالقسط محقق نمی‌شود.

اگر بخواهیم جمهوریتی که مرحوم امام فرمودند و بر آن تأکید داشتند محقق شود، جامعه و نهادهای مدنی، مطبوعات و احزابِ آزاد باید فعال بوده و رسانه‌ها مستقل باشند و در این صورت جمهوریت معنا پیدا کرده و می‌ماند؛ اما اگر نهادهای مدنی، احزاب و مطبوعات را تضعیف کنیم قطعاً به جمهوریتی که امام گفت آسیب بزرگی خواهد رسید.

در پایان اگر نکته‌ای به عنوان حسن ختام دارید، بفرمایید.

به شکل گلایه به دولتمردان و حاکمان می‌گویم که الان آن اندازه که در لایحه بودجه برای برخی نهادها تصویب می‌کنند، اگر یکصدم آن را برای تقویت نهادهای مدنی کنار می‌گذاشتند، مثل تقویت احزاب، رسانه‌ها و مطبوعات آزاد؛ به نظر من جمهوری اسلامی که امام می‌گفت بیشتر از این در جامعه ما معنا می‌داشت و الان گرفتار بسیاری از مشکلات نبودیم. امروز نهادهای مدنی و ان‌جی‌اوها هیچ گونه تبلیغ و تشویق نمی‌شوند، اما از طرف دیگر نهادهای مداحی و… بسیار تشویق و تبلیغ می‌شوند.

جمهوریت مرحوم امام، مستلزم یکسری مسائلی است که آن مسائل اگر محقق نشود جمهوریت هم از بین می‌رود.

دیدگاهی که معتقد بود امام به جمهوریت اعتقادی نداشت و جمهوریت را برای تقیه یا ابزار یا مقابل دنیا گفته و قصد ایشان آراء مردم نبوده است، من نگران هستم این دیدگاه امروزه غالب شده و جزء گفتمان حاکمان موجود شود که در این صورت باید فاتحه آنچه که امام می خواست را خواند.