فقط تماشاگر نباشیم!

بی‌تفاوتی آفتی است که ابعاد منفی فردی و اجتماعی آن بسیار وسیع بوده و بنیادهای اخلاقی یک جامعه را متزلزل می‌کند. جامعه‌ای که در آن بی‌تفاوتی شیوع پیدا کند و در فرهنگ اجتماعی درونی شود، به مرور انسجام خود را از دست داده و آسیب‌پذیر می‌شود.

روزنامه «جوان» در ادامه نوشت: در جامعه ایرانی هر چند از یک‌سو شاهد شکل‌گیری پویش‌های خیریه و کمک به دیگران هستیم اما از سوی دیگر به دلیل فقدان آموزش‌های لازم شاهد انواعی از بی‌تفاوتی و حتی تضییع حق‌الناس می‌باشیم که هیچ سنخیتی با فرهنگ ایرانی اسلامی ما ندارد. این بی‌تفاوتی را به ویژه در قبال وقایع و رویدادهای اجتماعی پیرامون خود می‌بینیم، اما پرسش اینجاست که چرا این اتفاق افتاده است.

بی‌تفاوتی اجتماعی، مقوله‌ای چندوجهی و چند علتی

مشارکت اجتماعی، متضمن انواع کنش‌های فردی و جمعی در جهت دخالت در تعیین سرنوشت خود و جامعه و تأثیرگذاری بر فرآیندهای گوناگون در حوزه امور عمومی و بی‌تفاوتی همگانی نسبت به این امر، نشانگر انسان و جامعه‌ای است که یا با مسئله‌ای اجتماعی مواجه است یا تکامل و توسعه لازم را نیافته است. انسان به مقتضای اجتماعی بودن خود و پیوندجویی در گروه‌های اجتماعی، بدون حضور فعال در عرصه‌های مختلف اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و … جایگاه و مسئولیت و کارکرد خود را نمی‌یابد.

انسان به مشارکت اجتماعی تمایل دارد و دارای توانایی ارائه پیشنهادات کارآمدی است، اما گاهی در یک حالت بی‌تفاوتی و فاقد مشارکت به سر می‌برد و از حق شهروندی خود استفاده نمی‌کند. اهمیت موضوع زمانی آشکار می‌شود که مشخص شود چه عواملی اعم از اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی یا سیاسی بر رفتار مشارکتی مردم تأثیرگذار هستند و این عوامل چگونه زمینه انفعال را فراهم می‌کنند.

بی‌تفاوتی اجتماعی در آیینه یک پژوهش

براساس پژوهشی که توسط پژوهشگران جامعه‌شناسی درباره بی‌تفاوتی اجتماعی در دانشگاه الزهرا انجام شد، از نظر شرکت‌کنندگان با بی‌تفاوتی قضیه‌ای را تماشا کردن، فیلم گرفتن از یک حادثه، نبود احساس مسئولیت، تماشای قضیه‌ای که در آن به کمک افراد نیاز است، نبود حس نوع‌دوستی، در مواجهه با موقعیت‌ها بی‌تفاوت بودن، بی‌حسی در جامعه، نبود واکنش به ناهنجاری‌های موجود در جامعه، نبود واکنش فعال مردم در برابر مسائل اجتماعی و نبود حس مسئولیت اجتماعی، نمونه‌هایی از بی‌تفاوتی اجتماعی هستند. برخی موضوع بی‌تفاوتی را ناشی از نگاه فردی دیدن مشکلات می‌دانند، فردگرایی ناشی از گرفتاری گسترده مردم در امور اقتصادی و فرهنگی، کاهش حس نوع‌دوستی و آشفتگی در ارزش‌ها و… از مفاهیمی بودند که در این پژوهش استخراج شده‌اند.

وجود بی‌تفاوتی اجتماعی دارای نشانه‌هایی مانند دلسردی، کناره‌گیری مدتی، تفکیک افراطی منافع شخصی از خواسته‌های عمومی و نهایتاً بی‌اعتنایی نسبت به رخدادهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی است. از سوی دیگر بی‌تفاوتی اجتماعی، تابع ادراکات اعضای جامعه نسبت به کم‌اعتمادی در جوامع شهری، رضایت ناکافی اجتماعی، احساس بی‌عدالتی و نهایتاً نوعی تقدیرگرایی است.

پاسخگویان به پرسش‌های این مطالعه معتقدند که کمبود هیجان، انتخاب عقلانی، تأمین نشدن نیازهای اولیه، تقلیل‌گرایی و بی‌فایده دانستن کمک و آموزش نادرست عواملی هستند که در ایجاد بی‌تفاوتی اجتماعی مؤثرند. به گفته این شرکت‌کنندگان، تنهایی و هرج‌ومرج پیامد این بی‌تفاوتی اجتماعی خواهد بود.

به گفته پژوهشگران این تحقیق، در بسیاری موارد فرد آنقدر درگیر تأمین نیازهای اولیه می‌ماند که توجهی به اطراف ندارد یا تصور می‌کند در صورت درگیرشدن، ممکن است حداقل تأمین زندگی را از دست بدهد یا ارزش‌ها از سویی فرد را به حفظ حریم خود می‌خوانند (چراغی که به خانه رواست، به مسجد حرام است) و از سوی دیگر نوع‌دوستی را تکریم می‌کنند (تو نیکی می‌کن و در دجله انداز که ایزد در بیابانت دهد باز.) در جامعه ایران و نسل جوان، به علت فاصله نسلی با نسل قبل از خود و شرایط خاص نسل پیشین، نوعی سردرگمی و سرگردانی و نپذیرفتن ارزش‌ها وجود دارد!

محققان این مطالعه معتقدند ریشه مشکل بی‌تفاوتی، نخست در آموزش و سپس در قانون ناکارآمد است. در گذشته، بسیاری از مشکلات در ساختار سنتی حل می‌شد، اما با از میان رفتن آن، ساختار جدیدی جانشین نشده و شرایط گذار نیز مزید بر علت شده و بی‌تفاوتی را افزایش داده است، اما نهایتاً باید گفت که زمینه اجتماعی و مواردی از قبیل اعتماد، همبستگی، روابط عاطفی و… نیازمند بازنگری و اصلاح هستند.

نقش فضای مجازی در بی‌تفاوتی اجتماعی

به اعتقاد کارشناسان فضای مجازی موجب کاهش ارتباطات رو در رو شده و به فردگرایی دامن زده است. با ورود فضای مجازی به زندگی اجتماعی ایرانیان، به نظر می‌رسد که بی‌تفاوتی اجتماعی شدت بیشتری یافته و هر نوع مسئولیت‌پذیری در مقابل جامعه به شکل مجازی و فقط در فضای مجازی نمایانگر می‌شود. تغییر سبک زندگی برخی از مردم، در سایه تبلیغات فرهنگ غربی نیز به دامنه این عارضه اجتماعی – اخلاقی افزوده است. این مقوله تا آنجا دیده می‌شود که مردم در زندگی روزمره خود، برخورد با ناهنجاری و کجروی در حوزه‌های مختلف اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و آموزشی را تجربه می‌کنند، ولی کمتر مشاهده شده کسی نسبت به آن‌ها واکنشی متناسب با اخلاق و آموزه‌های جامعه نشان دهد تا جایی که می‌توان گفت بی‌تفاوتی اجتماعی برای برخی افراد حتی به یک پرستیژ تبدیل شده است.

مراقب سرمایه‌های اجتماعی باشیم

رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران معتقد است، چندین مؤلفه در موضوع بی‌تفاوتی تأثیرگذار است؛ اعتماد اجتماعی، اعتماد بین مردم و حکام، اعتماد بین مردم و نهادهای اجتماعی، اجرای کارهای فرهنگی. جامعه باید تلاش کند تا فرزندان خود را از کودکی مسئولیت پذیر تربیت کند.
به گفته دکتر سیدحسن موسوی چلک، به جای تقویت فردگرایی باید توجه به سمت منافع جمعی در سبک زندگی و الگوهای تربیتی جایگزین شود.

اگر مسئولیت‌پذیری در جامعه تقویت شود، مشارکت و همدلی به تبع آن بیشتر می‌شود. در جامعه‌ای که سرمایه اجتماعی بیشتر باشد، مسئولیت‌پذیری هم بیشتر دیده می‌شود به همین دلیل مشارکت اجتماعی یکی از مؤلفه‌های جدی سرمایه اجتماعی در جامعه است. سرمایه اجتماعی با قانون و بخشنامه در جامعه افزایش پیدا نمی‌کند و تمامی اجزای جامعه باید در این زمینه فعال باشند. برای ارتقای همدلی اجتماعی در جامعه باید هم دولت و هم مردم وارد عرصه شوند. روحانیون، صاحبنظران، معتمدین، ورزشکاران، اساتید و… همه می‌توانند مؤثر باشند، اما شرط اول این حرکت این است که بپذیریم ما جامعه‌ای هستیم که داریم به سمت بی‌تفاوتی اجتماعی و فردگرایی بیشتر گرایش پیدا می‌کنیم.

برای بازگشت به فرهنگ اصیل چه باید کرد؟

بی‌تردید بی‌تفاوتی نه ریشه در آموزه‌های مذهب ما دارد نه ریشه در فرهنگ ملی‌مان. صرف‌نظر از آنکه چه عاملی سبب ایجاد این بی‌تفاوتی در جامعه شده است؛ ناگفته پیداست فردی که احساس مسئولیتی در مقابل همنوع غرق به خونش در خیابان (در تصادفات و…) نمی‌کند، تعهد چندانی هم به رشد و پیشرفت جامعه خود و اعتلای فرهنگی، علمی و اقتصادی آن نخواهد داشت، این در حالی است که احساس تعلق فرد به کلیت جامعه و تعهد نسبت به سرنوشت جمعی، عمل مهمی در حفظ انسجام ملی و اعتلای یک کشور است. در جامعه‌ای که تک‌تک افراد به جامعه احساس پیوستگی داشته و خود را در قبال سرنوشت هم مسئول می‌دانند، ضمن آنکه جامعه‌ای شادتر، پر انرژی‌تر و اخلاق گراتر خواهیم داشت، رشد و پیشرفت همه‌جانبه آن با شتاب بیشتری رخ می‌دهد.

برای پیشگیری از شیوع بی‌تفاوتی در جامعه و بازگشت به فرهنگ اصیلی که ریشه در آموزه‌های دینی و سنتی ما دارد، نمی‌توان صرفاً به نقش دستگاه‌های رسمی با بخشنامه‌های دستوری بسنده کرد. راه‌حل‌های این مهم نه تنها همکاری‌های همه‌جانبه بین دستگاهی را می‌طلبد، بلکه نیازمند آسیب‌شناسی‌های مستمر و دقیق از سوی مجامع علمی، پژوهشی و دانشگاهی است.

منابع و مآخذ:

– بررسی عوامل مؤثر بر بی‌تفاوتی اجتماعی/ مجله جامعه شناسی ایران

– چرا مردم ایران نسبت به وقایع جامعه خود بی‌تفاوت شده‌اند؟! / خبرگزاری دانشجویان ایران

– بی تفاوتی اجتماعی؛ علل شکل‌گیری، آسیب‌ها، آثار و راهکار خروج از آن/ خبرگزاری صداوسیما