گفت‌وگوی «آرمان امروز» با وحید شقاقی استاد دانشگاه:

آرمان امروز : عقلانیت به عنوان پیش فرضی اساسی در بررسی رفتار عاملان اقتصادی در اقتصاد متعارف در نظر گرفته می‌شود. این عقلانیت یا علم انتخاب عقلایی (هاجسون ۱۹۹۸) که از مبانی انسان شناسی غربی پس از دوره رنسانس شکل گرفت دارای تعابیر مختلفی است. در اقتصاد کلاسیک از عقلانیت به عنوان ابزاری برای حداکثر کردن مطلوبیت و سود استفاده می‌شود که از اندیشه‌های فلسفی دانشمندانی مانند بنتام سرچشمه گرفته است. این عقلانیت ابزاری که به عنوان راه‌حلی برای تحلیل رفتار سرمایه‌داران غربی شکل گرفته بود، دارای محدودیت‌هایی بود و جامعیت خود را از دست داد. در مقابل نهادگرایان با تاکید بر اینکه عقل انسان کامل نیست، با بررسی روانشناسی رفتار انسانی و تمرکز بر ساختار ذهنی به عنوان نهاد ذهن به ارائه نظراتی کامل‌تر و جامع‌تر در رابطه با رفتار عقلایی انسان پرداختند.

اقتصاد کلاسیک انسان را موجودی عاقل تصور می‌کند که می‌کوشد تصمیم‌هایی بهینه بگیرد. در سال‌های اخیر، اقتصاددانان زیادی پیدا شدند که بر غیرعقلایی بودن انسان تاکید داشتند. نظریه عقلانیت کران‌دار یا محدود (Bounded rationality) توضیح می‌دهد که انسان موجودی عقلایی و منطقی است، اما مقدار عقلایی بودن او محدود است. موضوعی که در اقتصاد رفتاری اهمیت بسیار زیادی دارد.

بنابراین شناخت اقتصاد رفتار نیز مهم است. اقتصاد رفتاری مدعی است توانایی تشریح اقتصاد را به واسطه اصول روانشناسانه که با واقعیت انطباق بیشتری دارند داراست، به عبارت دیگر هسته اصلی اقتصاد رفتاری مبتنی بر این رویکرد است که با داشتن دیدی روانشناسانه به انسان، می‌توان به حل مسائل اقتصادی پرداخت که این رویکرد در مقایسه با فروضی که اقتصاددانان کلاسیک در مورد انسان در نظر می‌گیرند، واقع‌بینانه‌تر است. از همین‌رو با بهره‌گیری از این امر می‌توان تحلیل‌ها و پیش‌بینی‌های اقتصادی بهتر و در نتیجه سیاستگذاری‌های دقیق‌تری نیز انجام داد.

رفتار منطقی و عقلایی به یک فرآیند تصمیم گیری اشاره دارد که مبتنی بر انتخاب‌هایی است که منجر به سطح مطلوب منفعت یا فایده برای یک فرد می‌شود. فرض رفتار منطقی بیانگر این است که افراد ترجیح می‌دهند اقداماتی را انجام دهند که به نفع آنها باشد تا اعمالی که خنثی است یا به آنها آسیب می‌رساند. اکثر تئوری‌های کلاسیک اقتصادی بر این فرض استوارند که همه افراد شرکت کننده در یک فعالیت رفتار عقلایی دارند.

با این ‌حال، منتقدان عقلانیت اقتصادی استدلال می‌کنند که این عاملان گاهی از خود رفتارهای غیرعقلانی بروز می‌دهند و همواره از تمام پیامدهای احتمالی انتخاب‌های خود آگاه نیستند. بسیاری از اقتصاددانان رفتاری و روان‌شناسان ادعا می‌‌کنند که عاملان اقتصادی به دلیل قابلیت‌های ذهنی محدود و شرایط محیطی خیلی خوب استدلال نمی‌کنند، این عاملان اغلب نمی‌دانند که چه چیزی برای آنها مفید است و به شیوه‌هایی نابهنجار، غیراستدلالی و ناسازگار رفتار می‌کنند.

وحید شقاقی شهری در گفت‌وگو با «آرمان امروز» در مورد نقش انتخاب عقلانی در اقتصاد اظهار داشت: در اقتصاد خرد که رفتار مصرف کننده و تولیدکننده را تحلیل می‌کند، نخستین بحث در مورد رفتار عقلایی و انتخاب در شرایط آزاد است.

سپس به مفهومی بنام «بازار» می‌رسیم که باید شرایط رقابتی داشته باشد یعنی تعداد بسیاری خریدار و فروشنده وجود داشته باشد و هیچ دستوری در آن اعمال نشود. طبیعتا وقتی شرایط بازار حاکم باشد خریدار می‌تواند سبد مصرفی خود را بهینه کند. وقتی در علم اقتصاد از انتخاب صحبت می‌شود فرض بر این است که خریدار و تولیدکننده رفتار عقلایی دارند، شرایط بازار حاکم و گردش اطلاعات نیز آزاد است.

وی ادامه داد: متاسفانه در اقتصاد ایران، این شرایط را نداریم و به ندرت با بازار رقابتی مواجه می‌شویم. تا زمانی که شرایط رقابتی و انتخاب حاکم نباشد زیان ناشی از نبود اطلاعات، انحصار، رانت اطلاعات، انحراف قیمت،… مشاهده خواهد شد. این اتفاقات در اقتصاد ایران روی داده است؛ وقتی صحبت از رانت، فساد و عدم شفافیت می‌شود ناشی از این است که دولت‌ها نتوانسته‌اند شرایط رقابت را فراهم و اقتصاد را در بخش‌های مختلف به شرایط بازار نزدیک کنند.

این استاد اقتصاد دانشگاه خوارزمی تصریح کرد: به باور بنده ما در اقتصاد ایران چیزی بنام بازار سرمایه، بازارخودرو یا بازارهای دیگر نداریم و نتوانستیم نهاد بازار را برپا کنیم. تا زمانیکه دولت‌ها و سیاست‌گذاران نتوانند شرایط بازار را فراهم کنند، اصل انتخاب عقلایی نیز زیر سوال خواهد رفت.

مثلا در بازار سرمایه مشاهده می‌شود که گردش آزاد اطلاعات حاکم نیست و بنده بارها  دیدم که برخی از سهامداران حقوقی و بزرگ قبل از افشای اطلاعات نسبت به جزییات آن خبردار شده‌اند. در این شرایط سهامدار خرد متضرر می‌شود یعنی پیش از افشای اطلاعات سهامدار بزرگ از رانت اطلاعاتی استفاده می‌کند. این شرایط برای دلالان مناسب و برای مردم یا خریداران خُرد آسیب‌زا است و باز انتخاب عقلانی زیر سوال می‌رود.

شقاقی افزود: وقتی بازار نباشد، انتخاب عقلانی بی‌معنی است چون افراد در فضای مبهم و بدون شفافیت و اطلاعات نا متقارن دست به خرید می‌زنند که بعد متضرر خواهند شد. متاسفانه در بازارهای ما گردش آزاد اطلاعات وجود نداشته و انحصارها بازار را دربرگرفته است که موجب شده به اصل انتخاب آزادنه تخطی شود. تا این شرایط حاکم باشد،  استفاده از لفظ بازار و انتخاب عقلایی بی‌معنی است. چون در این شرایط برخی از این اشخاص از رقابت واهمه دارند و به دنبال سود بیشتر با زحمت کمتر هستند. همه این مشکلات ناشی از آن بود که به اصول علم اقتصاد عمل نکرده‌ایم یعنی مشکل در اقتصاد نیست بلکه در عدم رعایت اصول آن است. وقتی شرایط انتخاب عقلانی فراهم نیست، نباید انتظار داشت که اقتصاد به خوبی وظیفه خود را عمل کند.

این اقتصاددان تشرح کرد: انتخاب عقلایی در همه مکاتب نقش محور داشته است. در اقتصاد اسلامی نیز بحث حقوق مالکیت، شفافیت اطلاعات، انتخاب مبتنی بر عقلانیت مورد احترام بوده است. در  اقتصاد آزاد نیز این شرایط حاکم است. اما در اقتصاد سوسیالیستی شرایط بگونه دیگر است و در واقع حق انتخاب برای مردم قائل نمی‌شود که در شوروی سابق تجربه شده است. در این مکتب حتی پوشش متحدالشکل بوده و حق انتخاب به نوعی سلب می‌شد و دلیل فروپاشی نظام سوسیالیستی این بود  که ابتدا مبانی فروپاشید و سپس کشور تجزیه شد، چون مبانی ایراد داشت و اجازه  انتخاب آزاد و عقلانی از مردم گرفته شده بود. لذا در نظام سوسیالیستی و کمونیستی که تحمیل اراده دولت بر مردم است، دیگر بحث انتخاب عقلانی مفهومی ندارد.

شقاقی تصریح کرد: در مجموع بحث انتخاب یا رفتار عقلایی در اقتصاد بسیار مهم است. دلیل اینکه اقتصاد ایران به سرنوشت امروزی دچار شده است، اینکه نتوانستیم شروط انتخاب عقلایی را اجرا کنیم و شرایط بازار را فراهم نکردیم.یعنی مالکیت را تضعیف و انتخاب عقلانی را زیر سوال بردیم که ماحصل آن اقتصاد رانتی، غیررقابتی و شبه‌دولتی است و مصداق آن ظهور بی‌عدالتی، رانت و فساد خواهد بود. اگر واقعا به دنبال اقتصاد اسلامی هستیم اصل آن برقراری شرایط انتخاب عقلانی است.