هوشمند سفیدی

آرمان امروز : دیروز، سالروز صدور فرمان مشروطیت بود؛ روزی که فرمان تشکیل پارلمان توسط مظفرالدین شاه قاجار و پس از امضای آن  در ۱۳ مرداد ماه سال ۱۲۸۵ انجام شد؛ دستاوردی که با تلاش آزادیخواهان (روشنفکران، روحانیون و بازاریان) برای رهایی از بند استبداد مطلق شاهنشاهی حاصل شد. تلاشی که در ادامه آن و در دوره محمدعلی شاه، به تصویب نخستین قانون اساسی ایران منجر شد.

مشروطیت به معنی شکست استبداد و حرکت به سمت تأثیرگذاری رأی و تصمیم ملت در سرنوشت کشور و حاکمیت قانون بود، گرچه اهداف مشروطیت در ۱۱۷ سال اخیر به سمت جلو و تحقق بوده، لیکن منازعه مستمر جدید و قدیم و یا سنت و مدرنیته و تجلی آن در عرصه های مختلف، مانع بزرگ بر سر راه تحقق اهداف آن بوده است.

بی توجهی برخی از تندروها در مقطع مذکور و نادیده انگاشتن جایگاه دین در سپهر سیاسی ایران، باعث شد تا افرادی مثل شیخ فضل الله نوری خواستار سلطنت مشروعه شوند؛ گرچه نخستین بار در اوایل سلطنت محمدعلی شاه، مخبرالسلطنه وزیر معارف پیشنهاد کرد که به جای مشروطه از کلمه “مشروعه” استفاده شود؛ اما این طور نشد و مجلس با آن مخالفت کرد، از طرف دیگر، نادیده انگاشتن دستاوردهای مدرنیته به ویژه در عرصه سیاسی، از طرف مشروعه خواهان این منازعه فکری و عملی را ریشه دار ساخت و استمرار بخشید.

در این مقطع به دلیل تنوع نیروهای اجتماعی مشروطه خواه از یکسو و فقدان فرهنگ سیاسی دموکراتیک و در عوض، حاکمیت فرهنگ اقتدارگرا و استبدادی، جریان های موافق و مخالف به جای گفت و گو به طرد طرف مقابل پرداختند؛ این ماجرا را باید نقطه شکست مشروطه خواهی، البته در کنار سایر عوامل موثر دیگر به ارزیابی کرد.

مشروعه خواهان که یک جریان سیاسی – مذهبی در دوره قاجاریه بودند، اعتقاد داشتند حکومت باید مبینی بر شرع اسلام و مذهب شیعه باشد و استفاده از سازوکارهای سیاسی مدرن مانند مجلس و آزادی مطبوعات، در حکومت اسلامی جایز نیستند.

البته شایسته است به این نکته اشاره شود که فقه شیعه، قبل از مشروطه و عصر قاجار، چندان به مسائل اجتماعی و سیاسی، علاقه نشان نمی داد، همگام با تحولات عصر مشروطه خواهی و جدال قدیم و جدید در ایران، فقه سیاسی و نظریه پردازی شیعه در باب دولت نیز متحول شد؛ در این عصر، فقها و علمای بزرگ شیعه، در قالب دو مکتب و سنت فکری و فقهی ایران و نجف، به طرح دیدگاه ها مواضع سیاسی و فقهی خود در ارتباط با قدرت سیاسی و دولت پرداختند، دو نظریه مهم سلطنت مشروطه و سلطنت مشروعه، از میان دیدگاه ها و آرای فقیهان بزرگ شیعه در عصر قاجار متولد شد. “نظریه سلطنت مشروعه” با محوریت فقهایی مثل محمدحسین نائینی و با الهام گیری از مفاهیم مدرن و نو آیین مشروطیت تولید شد؛ و در مقابل، “نظریه سلطنت مشروعه” با طلایه داری علمایی که در رأس آن، شیخ فضل الله نوری قرار داشت، صورت‌بندی شد. (امینی، ۱۳۹۱:۲۴)، این دو جریان هنوز هم در سپهر سیاسی ایران – گرچه با عناوینی متفاوت – نقش آفرینی می کنند و بستر نزاع ها و کشاکش های سیاسی هستند، در حالی که به نظر می رسد بهترین گزینه – که به مصلحت کشور نیز است – زمینه سازی برای گفت و گوی مستمر و واقع بینانه بین آنهاست. باید هم دستاوردهای مدرنیته سیاسی را پذیرفت و هم به تطبیق آنها در پلتفرم جامعه سیاسی فعلی پرداخت و گرنه، دود حق شمردن یکی در برابر باطل انگاری نقطه مقابل، به چشم ملت خواهد رفت.

*منبع:

۱-امینی، علی اکبر؛ شاکری خویی، احسان (۱۳۹۱)، “رابطه معنا و زمینه در فهم نظریه های سلطنت مشروطه و مشروعه”، فصلنامه مطالعات سیاسی، دوره ۴، شماره ۱۵ آبان ۱۳۹۱، صص ۴۶ – ۲۵