چرا اقتصاد و تجارت، ضعیف ترین جنبه روابط تهران-مسکو است؟

همکاری اقتصادی – مسکو به طور دائم قصد خود را برای توسعه همکاری های اقتصادی با تهران به رغم تحریم های واشنگتن اعلام کرده است. با این حال، در واقعیت گردش تجارت دو جانبه در سطح متوسط باقی مانده است. سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال ۲۰۱۸ تنها ۰.۲ درصد بود که و ایران در فهرست شرکای تجاری خارجی روسیه در رتبه ۵۰ قرار گرفت و این در حالی بود که ایران در سال ۲۰۱۷ در جایگاه ۴۸مین شریک تجاری روسیه قرار داشت. فرصت های اقتصادی روسیه در مقایسه با چین که از سال ۲۰۰۸ شریک اصلی صادرات ایران بوده و یا حتی با آلمان و هند، اهمیت چندانی ندارد.

روسیه سعی دارد نفوذ سابق قبل از دهه ۱۹۹۰ و موقعیت خود به عنوان «قدرت بزرگ» را بازیابد. این رویکرد تا حدی با منافع آن دسته از دولت های منطقه که به دنبال معتدل کردن سلطه آمریکا در منطقه هستند، مطابقت دارد. ایران چندین قرن است که از درگیری بین قدرت های بزرگ به نفع خود استفاده می کند. این امر در طی سال ها موجب عدم اعتماد بین روسیه و ایران شده است. و اگرچه فعل و انفعالات بین مسکو و تهران شکل جدیدی به خود گرفته، اما بار الگوهای تاریخی هنوز بر روابط آنها سنگینی می کند. تلاش های مشترک و هماهنگ موفقیت آمیز دو کشور در زمینه های مختلف مانند مشارکت در عملیات سوریه، مبارزه با تروریسم و توافق هسته ای ایران، گمانه زنی ها درباره احتمال ایجاد یک اتحاد جدید منطقه ای افزایش دادند، اما این ارزیابی صرفا منعکس کننده انتظارات است و نه واقعیت ها.

حوزه های تعامل ایران و روسیه را می توان به دو مسیر استراتژیک تقسیم کرد: اولی به تعامل تاکتیکی مربوط است و همکاری دو کشور در پاسخ به چالش ها و تهدیدهای فعلی؛ و دومی به توسعه روابط استراتژیک، به ویژه در پروژه های بلند مدت در زمینه های اقتصادی، انرژی، نظامی، بشردوستانه و سایر زمینه ها مربوط می شود. این دو مسیر تا به امروز به طور ناهمگون توسعه یافته و عدم تعادل در روابط دو کشور را در پی داشته اند.

حوزه های نادیده گرفته شده

همکاری اقتصادی – مسکو به طور دائم قصد خود را برای توسعه همکاری های اقتصادی با تهران به رغم تحریم های واشنگتن اعلام کرده است. با این حال، در واقعیت گردش تجارت دو جانبه در سطح متوسط باقی مانده است. سهم ایران در تجارت خارجی روسیه در سال ۲۰۱۸ تنها ۰.۲ درصد بود که و ایران در فهرست شرکای تجاری خارجی روسیه در رتبه ۵۰ قرار گرفت و این در حالی بود که ایران در سال ۲۰۱۷ در جایگاه ۴۸مین شریک تجاری روسیه قرار داشت. فرصت های اقتصادی روسیه در مقایسه با چین که از سال ۲۰۰۸ شریک اصلی صادرات ایران بوده و یا حتی با آلمان و هند، اهمیت چندانی ندارد. با این وجود، دستاوردهای خاصی در تجارت و همکاری اقتصادی بین روسیه و ایران مطرح است.

اول، روسیه با راه اندازی برنامه نفت در برابر مواد غذایی از ایران حمایت کرد. این توافق ابتدا در سال ۲۰۱۴ منعقد شد. بر اساس اطلاعات فاش شده، این قرارداد این امکان را برای ایران فراهم آورد تا ۵۰۰ هزار بشکه نفت خام در روز به روسیه بفروشد و در ازای آن، مواد غذایی و کالا تهیه کند. با این حال، مرحله راه اندازی و اجرای این برنامه مشترک تا سال ۲۰۱۷ بارها عمدتا به دلیل مشکلات تسویه حساب های پولی به تعویق افتاد. بر اساس گزارش های منتشر شده، ایران به چندین دلیل هرگز حتی یک بشکه نفت به روسیه تحویل نداد: طرفین نمی توانستند بر سر قیمت توافق کنند (روسیه بر تخفیف اصرار داشت)؛ تدارکات تامین مشکل داشت (ایالات متحده روسیه را برای توافق با ایران تهدید به تحریم کرد و مدت ها طول کشید تا مسکو بتواند طرحی برای جلوگیری از مشکلات بیابد)؛ بیمه نفتکش ها امکان پذیر نبود (طرفین نمی توانستند بر سر کارگزاران بیمه توافق کنند)؛ دریافت کنندگان نهایی مشخص نبودند و توافقی بر سر آنها وجود نداشت (ایران اصرار داشت که نفت آن به کشورهایی که قبلا به آنها نفت می فروخته، تحویل داده نشود). جزئیات دقیق معاملات تا به امروز فاش نشده است.

در سال ۲۰۱۶ که تحریم ها علیه ایران لغو شد، روسیه این مساله را مطرح کرد که توافق دیگر ضروری نیست. اما در مارس ۲۰۱۷ وزیر انرژی روسیه گفت که توافق دوباره روی میز است. با بازگشت تحریم ها در سال ۲۰۱۸، روسیه متعهد شد به ایران در مقابله با تلاش های آمریکا برای کاهش فروش نفت آن کمک کند. دولت ترامپ به مسکو درباره هرگونه اقدام که به جمهوری اسلامی در فرار از مجازات ها کمک کند، هشدار داد. اما روسیه در صدد توسعه تجارت نفت با ایران و فروش نفت ایران به کشورهای ثالث بدون در نظر گرفتن تحریم ها برآمد. مقامات روسی حتی زمانی گفتند که ایران می تواند از کانال ولگا دان برای انتقال نفت از دریای خزر به دریای سیاه استفاده کند. ایران تا پیش از اعمال مجدد تحریم های آمریکا از طریق کانال سوئز به سوریه و ترکیه نفت می فرستاد، اما پس از خروج آمریکا از توافق هسته ای، این مسیر دیگر قابل استفاده نبود. کشورهایی که نفت ایران را خریداری یا به حمل و نقل آن کمک می کنند با خطر قرار گرفتن در معرض تحریم های ثانویه آمریکا مواجه هستند.

دوم، تقویت روابط اقتصادی بین روسیه و ایران از طریق یک ساز و کار جایگزین انتقال پرداخت ها بوده است. بانک تجاری روسیه به نام «آر.اف.کی بانک» و بانک توسعه صادرات ایران در سپتامبر ۲۰۱۶ دو توافقنامه در تهران امضا کردند تا تسویه حساب های بین بانکی بین روسیه و ایران را با ارزهای ملی تسهیل کنند. این توافقنامه ها با سیاست های کاهش ارزش دلار از سوی هر دو کشور مطابقت دارد. از آنجا که دلار نماد و ابزار هژمونی و رویکرد یکجانبه ایالات متحده است، امتناع از استفاده از آن رویکردی در راستای ارتقای استقلال اقتصادی تلقی می شود. با آغاز دور دوم تحریم ها در نوامبر ۲۰۱۸، کاخ سفید تلاش کرد منابع اصلی درآمد ایران را قطع کند. بنابراین، شبکه سوئیفت مستقر در بروکسل برای پرداخت های بین المللی تحت فشار قرار گرفت تا ارتباط خود را با موسسات ایرانی قطع کند. قطع ارتباط با سوئیفت تقریبا ایران را از نظام مالی بین المللی جدا و منزوی کرد. روسیه پس از این اتفاق و به منظور ادامه همکاری های دو جانبه، تسویه حساب با ارزهای ملی با ایران را در نظر گرفت و دو کشور از سامانه های پیام رسانی مالی توسعه یافته داخلی خود استفاده کردند. این ساز و کار تا اندازه ای به گسترش و تعمیق روابط تجاری بین روسیه و ایران کمک کرد، اما این حوزه همچنان ضعیف ترین وجهه در همکاری های دو کشور است.

منبع: موسسه مطالعات سیاسی بین الملل ایتالیا / تحریریه دیپلماسی ایرانی ۳۴