درس‌هایی از اعتراضات

درس‌هایی از اعتراضات

هوشمند سفیدی
یک – رضایت سنجی
یکی از الزامات مدیریتی، سنجش رضایت ذی نفعان است؛ مدیریت یک جامعه باید به طور مداوم رضایت کلی جامعه را اندازه‌گیری کند و واکنش موثر و مداخله مثبت در قبال میزان و عوامل موثر در رضایت را داشته باشد؛ این رفتار، در صورتی که به تغییر مداوم سیاست‌ها و یا روشنگری ضادقانه همراه باشد، می‌تواند فرآیند بهبود دائمی رضایت را در پی داشته باشد؛ به بیان دیگر، می‌توان گفت پژوهش رضایت سنجی و سایر مطالعات اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و…، ابزارهای شنیدن صدای افکارعمومی هستند؛ و رضایت سنجی می‌تواند به عنوان مکانیسمی خودکار و مبنای عمل هوشمندانه برای سیاست پژوهی و سیاست ورزی در راستای بهبود کاوی و جلب رضایت عمومی باشد تا سیستم مدیریت دچار غافلگیری و تبعات ناشی از آن مثل بروز و تشدید اعتراضات و ابعاد در موضوعات مختلف نشود؛ این درواقع در علم سیاست به دریافت “بازخور” معروف است؛ اطلاعاتی که صاحبان اقتدار در پاسخ به خط مشی‌های خود دریافت می‌کنند، ارزیابی دقیق از روند بازخور، برای حصول اهداف صاحبان اقتدار و حراست از نظام سیاسی ضروری است( مونتی پالمر، لاری اشترن؛ نگرشی جدید به علم سیاست، ۱۳۸۹:۲۷)
پس؛ درس نخست اعتراضات، کاوش در رضایت عمومی، اندازه‌گیری مستمر آن و واکنش مثبت و اهمیت دادن و تغییر سیاست‌ها یا رفتارها و بعضاً روشنگری در قبال آنها، برای دستیابی به رضایت بالاست.

دو-کاستن از “بار اضافی“ بر دوش نظام سیاسی
گرچه ملت همواره درخواست‌های معینی را دارد که باید به آن‌ها توجه داشت و در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در فصل سوم تعیین شده است؛ اما بایستی همواره مراقب بود تا کمیت درخواست‌ها آن چنان  اضافه نشود که اضافه ظرفیت و یا “بار اضافی” بر دوش نظام سیاسی تحمیل شود.
“دیوید ایستون” صاحبنظر علوم سیاسی در این باره بر این باور است که اگر درخواست‌ها نسبت به ظرفیت صاحبان اقتدار و رژیم سیاسی در اجرای موثر آن‌ها، فزونی یابد، نارضایتی حاصل به تشدید تقاضا و کاهش سریع حمایت‌ها منجر شده و موجب به خطر افتادن یک نظام سیاسی می‌شود و اینجاست که باید “نقش دروازه‌بانی” برای افراد و نهادهایی منظور کرد که وظیفه آن‌ها، تحدید و تصفیه انواع و تعداد تقاضاهایی است که به نقطه تصمیم صاحبان اقتدار و اصل می‌شود (مونتی پالمر، لاری اشترن؛ نگرشی جدید به علم سیاست، ۱۳۸۹:۲۶- ۲۵)، متأسفانه در دهه اخیر، شاید به ندرت، چنین سیاستی اعمال شده، بلکه مدام بر وعده‌ها و انباشت “بار اضافی” بر دوش نظام سیاسی اصرار شده است؛ مثال بارز این نظر، ایام برگزاری انتخابات است که وعده‌های مختلفی داده می‌شود که قابلیت اجرا ندارند و این به نوعی فریب افکار عمومی دامن می‌زند؛ اما سئوال اینجاست که چرا با وعده‌های دورغین برخورد نمی‌شود و شاید مسئولان امر کمتر به تبعات آن‌ها واقفند و با تفکر و عمل مقطعی و زود بازده، ناخواسته به اضافه شدن درخواست‌ها، انتظارات و بار اضافی بر دوش نظام سیاسی کمک می‌کنند.
ناگفته پیداست که یک نظام سیاسی، موظف به کاربرد خردمندانه سیاست‌ها و مدیریت کارآمد است تا بتواند به درخواست‌ها و نیازهای منطقی جامعه پاسخ دهد و طبیعی است که این درخواست‌ها، در زمره بار اضافی قرارنمی‌گیرند، اینکه طی سال‌های اخیر در اکثر شاخص‌ها درجا زده ایم، لذا، وضعیت فعلی، نتیجه و پیامد ناکارآمدی است؛ گمشده‌ای است که باید هر چه سریعتر آن را جست، پیدا کرد و به‌کار‌گرفت.
پس، درس دوم، پاسخگویی عملی و بهینه به درخواست‌های منطقی و مرسوم مردم، پرهیز از وعده دهی‌های بی شمار و نامحدود، تحدید درخواست‌های اضافی از طریق افراد و نهادهای مسئول در یک رابطه برابر، تعاملی و روشنگرانه با ملت و کاهش بار اضافی بر دوش نظام است؛ هرگونه تعلل در این مدت، شاید در کوتاه مدت برخی از مسئولان را خشنود کند، اما در بلند مدت بر بنیان‌های نظام سیاسی فشار مضاعف وارد می‌کند، بار اضافی می‌تواند بستر نارضایتی، توسعه انتقادات، بروز اعتراضات و حاد شدن مسائل متعدد ناشی از آنها باشد.
سه-لزوم فعالیت احزاب سیاسی کارآمد
گرچه احزاب سیاسی توانمند، آزاد و مطالبه‌گر، برای هر نظام سیاسی از زاویه‌ای خاص می‌تواند گزنده بوده و بعضاً به سختی قابل تحمل باشد، اما در صورتی که احزاب کارآمدی باشند که براساس تعریف علمی که از آن وجود دارد، بتوانند فعالیت کنند، می‌توان امید داشت که اکثریت مردم در چنین تشکل‌هایی سازمان یابند و علاوه  بر اینکه همواره در تماس، گفت‌وگو، انعکاس و مطالبه درخواست‌های مردم با صاحبان قدرت باشند، اقشار مختلف را نمایندگی کنند؛ در این صورت، تا حدودی هم می‌توان از اعتراضات خشونت‌آمیز جلوگیری کرد، و هم اینکه احزاب سیاسی می‌توانند اعضای خود را با نحوه طرح و درخواست مطالبات مدنی خود، انجام تجمعات و… آشنا کنند.
بُعد مهم دیگری که نهادهای مدنی می‌توانند آن را پیش ببرند ایفای نقش در جامعه پذیری سیاسی افراد است، مسئله‌ای که در اعتراضات اخیر دیدیم که نهادهای رسمی عملاً نتوانسته اند حداقل به خوبی از عهده آن بر بیایند.
پس، درس سوم، فعال کردن احزاب سیاسی با میدان عمل آزاد، مطالبه گرایانه و توان بسیج اعضای جامعه در قالب آن‌هاست، خلأیی که در این اعتراضات حس شد.
چهار – باور به رسانه‌های خودی و حمایت از آنها
یکی از درس‌هایی که از این اعتراضات اخذ شد، ناتوانی نظام رسانه‌ای کشور در مواجهه با موج سواری رسانه‌های بیگانه از جمله “من‌و‌تو”، “بی‌بی‌سی” و “ایران اینترنشنال” بود، ضعف و کاهش سرمایه اجتماعی رسانه ملی طی سالهای اخیر، عدم نقش آفرینی در کارآمدسازی استفاده از رسانه‌های اجتماعی، کمبود روزنامه‌های مستقل و دارای قوام و بینان اقتصادی که بتوانند با تیراژ بالا و تولید محتوای ابیسته و شایسته در جنگ رسانه‌ای، میدان‌داری کنند، و عدم حمایت کافی و لازم از رسانه‌ها، فقدان مرکز سیاست‌گذاری متمرکز در این باره و در نهایت، وجود کاستی‌ها در نشر آزاد اطلاعات و اخبار، به گونه‌ای وضعیت را رقم زده‌اند که “مرجعیت رسانه‌ای” از داخل کشور به سمت رسانه‌های بیگانه، نقل مکان کرده است؛ پس درس چهارم، تقویت فوری رسانه‌های داخل، اصلاحات اساسی در نحوه عمل رسانه ملی، مواجهه مثبت با رسانه‌های اجتماعی به عنوان یک نظام تکنولوژیک و استفاده بهینه از آنها – هم در داخل و در خارح از ایران – حمایت از رسانه‌های مستقل داخلی و توسعه آزادی‌های رسانه و امکان تحلیل و نقد آزاد مسائل و مشکلات و توسعه مدارا و تحمل با رسانه‌های داخلی و اعتماد به آن‌هاست.
پنچ-پرهیز از خشونت و مرزبندی انتقاد، اعتراض و اغتشاش
در این باره باید توجه داشت که خشونت صرفاً خشونت فیزیکی نیست و باید از هر گونه خشونت کلامی، ارعاب، تهدید و تحقیر نیز دوری کرد که اینها، درواقع مظاهر خشونت مدرن هستند.
آنچه که متأسفانه کمتر توجه می‌شود، تحقیر افراد و گروه‌ها است که بی تردید نفرت آفرین بوده و کرامت انسانی افراد را تهدید می‌کند؛ باید بسیاری از مسئولان و افراد دارای تریبون، نحوه گفت و گو با جامعه را یاد بگیرند و بدانند که با ولی نعمتان خود سخن می‌گویند و نه با رعیت و پیروان کاملاً تابع خود؛ پس درس پنجم، خشونت پرهیزی، دوری از تحقیر و توجه به کرامت انسانی همه افراد، پرهیز از گفت وگوی اقتدار گرایان و ورود به حرف زدن تعاملی است.
شش- سیاست گذاری شایسته درباره ایرانیان خارج از کشور
باید به واقعیت جمعیت ایرانیان خارج از کشور اهمیت دارد و موج افکار عمومی که آنان هم می‌توانند خلق کنند در اعتراضات اخیر، این واقعیت به خوبی خود را نشان داد و نباید آن‌ها را، خارج از حوزه سیاست گذاری عملی فعال، در دسترس بدخواهان قرار داد.
این درس، درس مهمی است که باید مورد توجه جدی قرارگیرد.
هفت – آینده پژوهی اعتراضات
موضوع “آینده پژوهی اعتراضات”، از اهمیت جدی و وافری برخوردار است؛ نباید از این واقعه و بررسی زوایا و ابعاد آن با بی تفاوتی عبور کرد؛ باید به پیامدهای آن در آینده، نگاه موشکافانه و پژوهشی داشت و از صاحبنظران جامعه شناسی، اقتصاد، روان شناسی و… در این زمینه استفاده کرد؛ شاید اگر درباره وقایع گذشته، این ضرورت مورد توجه قرار می‌گرفت، الان در چنین وضعیتی، قرار نمی‌گرفتیم؛ پس درس دیگر اعتراضات، آینده پژوهی آن است.
هشت-واقع گرایی
گرچه آرمان گرایی و احیای آرمان‌ها برای جامعه آرمانگرای ما، از ارزش بسیاری برخوردار است، لیکن واقع گرایی و برخورد واقع بینانه با نسل جدید و آرزوها و خواسته‌های آنان، بسیار مهم است، نمی‌توان صرفاً از آرمان‌ها سخن گفت، و حال را به آینده واگذار کرد، مردم ما با تحمل نارسایی‌ها، اینک خواهان زندگی منطقی هستند که بتوانند نیازهای خود را برطرف کنند، و بدون ساختن حال، فشار روحی و روانی شدیدی را بر آنان وارد می‌کند که می‌تواند به واکنش‌های ناگهانی و غیرقابل پیش بینی منجر شود؛ پس، درس دیگر، واقع بینی عمل گرایانه است.
نه – سایر درس‌ها
ناگفته پیداست اعتراضات برای کسانی که بخواهند واقعیت‌ها را به خوبی ببینند درس‌های زیادی دارد، در این نوشته، تنها به چند درس ساده اشاره شد و باید با عمق‌نگری و ذهن باز و پذیرنده آنها را دریافت و به آموزه‌هایی برای تغییر و اصلاح تبدیل کرد.