دیپلماسی ایرانی: حسین امیرعبداللهیان جمعه‌شب در سفر خود به لبنان در یک نشست مطبوعاتی با حضور خبرنگاران در پاسخ به سؤالی در ارتباط با روابط ایران و عربستان تصریح کرد: «ما تاکنون پنج دور گفت‌وگوی مهم با عربستان در بغداد داشته‌ایم و در اجلاس بغداد ۲ در اردن نیز گفت‌وگوی کوتاهی با وزیر خارجه عربستان داشتم و بین دو طرف این اتفاق نظر وجود داشت که گفت‌وگوها بین دو کشور ادامه پیدا کند». وزیر امور خارجه با بیان اینکه آمادگی داریم که روابط تهران و ریاض به حالت طبیعی بازگردد، خاطرنشان کرد: «در گام اول باید سرکنسولگری دو کشور در جده و مشهد بازگشایی شود تا تسهیلات لازم کنسولی به اتباع دو کشور جهت سفر و دیگر مسائل کنسولی ارائه شود».

امیرعبداللهیان در بخش مهمی از سخنان خود با بیان اینکه «فکر می‌کنم که طرف سعودی هنوز از آمادگی لازم برای بازگشت روابط دو کشور به حالت طبیعی و عادی خود برخوردار نیست»، افزود: «ما از نیت و اراده لازم برای عادی‌سازی روابط با عربستان برخورداریم و اگر جدیت به معنای واقعی در طرف سعودی مشاهده شود، بازگشت روابط دو کشور به حالت طبیعی قابل تحقق است». البته سکان‌دار سیاست خارجی ایران خاطرنشان کرد که تاکنون گفت‌وگوهای دو کشور در بغداد رو به جلو بوده است.

 اعتراف  دیرهنگام

در حالی حسین امیرعبداللهیان به آماده‌نبودن طرف عربستانی برای احیای روابط با ایران «اذعانی دیرهنگام» دارد که پیش‌تر وزیر امور خارجه در گفت‌وگوی خود مبنی بر دیدارش با هیئت عربستان سعودی ذیل نشست بغداد ۲ در امان از تمایل ریاض برای ازسرگیری روابط با تهران گفته بود. در این خصوص امیرعبداللهیان در توییتی که ۳۰ آذر نوشته بود، عنوان کرد: «من در کنفرانس بغداد ۲ برای تأکید مجدد بر حمایت خود از عراق شرکت کردم. در حاشیه این نشست فرصتی برای دیدار با برخی از همتایانم از جمله وزرای خارجه عمان، قطر، عراق، کویت و عربستان سعودی فراهم شد.

وزیر خارجه عربستان سعودی نسبت به آمادگی کشورش برای ادامه مذاکرات با ایران ابراز اطمینان کرد». پس از آن هم سیدمحمد حسینی، معاون پارلمانی رئیس‌جمهور ایران که برای شرکت در مراسم تحلیف و سوگند لولا داسیلوا، رئیس‌جمهور برزیل به این کشور سفر کرده بود، ۱۲ دی در حاشیه این مراسم با فیصل بن فرحان، وزیر امور خارجه عربستان دیداری کوتاه و غیررسمی داشت. حسینی در دیدار با بن فرحان، ضرورت ادامه گفت‌وگوهایی را که به واسطه عراق آغاز شده بود، یادآوری کرد. وزیر خارجه عربستان هم بر این نکته تأکید کرد که مصمم هستیم شرایط و نگرانی‌های موجود را یک به یک مورد بحث قرار دهیم تا بتوان به نتیجه رسید. بن فرحان تصریح کرده بود که نوع روابط دو کشور بر منطقه تأثیرگذار است.

مجموعه این تلاش‌ها و دیدارها اگرچه از دیدگاه برخی تحلیلگران و رسانه‌ها از احتمال احیای روابط ایران و عربستان حکایت می‌کرد، اما «شرق» پیش‌تر در مجموعه مصاحبه‌ها، گزارش‌ها و یادداشت‌های خود به این نکته اشاره کرده و از جهات گوناگون آن را به بوته تحلیل و بررسی برده بود که اساسا عربستان سعودی، توان و تمایلی برای احیای روابط با جمهوری اسلامی ایران به خصوص با روند تحولات چهار ماه گذشته ندارد.

در شرایطی که مذاکرات هسته‌ای به بن‌بست کامل رسیده است، اختلافات پادمانی کماکان لاینحل مانده و پرونده فعالیت‌های هسته‌ای ایران در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. در کنار آن سینرژی افزایش فشارهای دیپلماتیک، پررنگ‌شدن فضای ضدایرانی، تلاش برای اجماع جهانی علیه کشورمان و همچنین اوج‌گیری تحریم‌ها علیه تهران سبب شده عربستان سعودی اجازه ندهد که احیای روابط با جمهوری اسلامی ایران فضای تنفسی را برای تهران در منطقه شکل دهد.

اما اینکه عربستان سعودی در شرایط کنونی چه سیاستی را در مقابل ایران در پیش خواهد گرفت و ریاض در نهایت سر ستیز و تقابل با تهران دارد یا تعامل را با ایران را بر خواهد گزید؟ سؤالی است که احمد بخشایش‌اردستانی در پاسخ آن از ضرورت‌های ژئوپلیتیک سخن می‌گوید و بر این مبنا تأکید دارد که جبر جغرافیایی و همسایگی عملا اقتضا می‌کند که ایران و عربستان سعودی با هم ارتباط داشته باشند.

این نکته ای است که به باور نماینده ادوار مجلس، هم ریاض و هم تهران به آن واقف‌اند، اما اینکه چرا با وجود الزامات جبر همسایگی تاکنون مناسبات دو کشور با تنش و چالش همراه بوده، پرسش دیگری است که این استاد دانشگاه جوابش را ناظر به تحولات مقطعی می‌داند. اردستانی در تبیین بیشتر «تحولات مقطعی» به عنوان عامل عدم احیای روابط ایران و عربستان به «شرق» می‌گوید: «در سایه تحولات و مباحث مقطعی عربستان سعودی این تصور را دارد که می‌تواند با تعلل در احیای روابط با جمهوری اسلامی ایران، امتیازات بیشتری را، آن هم از موضع قدرت از تهران بگیرد». به همین دلیل تحلیلگر حوزه بین‌الملل تأکید دارد که عربستان سعی می‌کند نشست بغداد برای ازسرگیری مناسبات با ایران را به یک «پروسه فرسایشی و تأخیری» تبدیل کند.

در ادامه اردستانی بیشتر روی گزاره پیش‌گفته خود یعنی «مباحث و تحولات مقطعی» تمرکز می‌کند و در این رابطه اذعان دارد که به دلیل شکل‌گیری چالش‌ها و معضلات در حوزه سیاسی، اقتصادی، معیشتی، اجتماعی و فرهنگی داخلی کشور طی چهار ماه اخیر به موازات شرایط بغرنج و پیچیده در عرصه سیاست خارجی اکنون این ارزیابی و برآورد برای طرف سعودی شکل گرفته است که می‌تواند در سایه به‌تأخیر‌انداختن مذاکرات بغداد برای احیای روابط با ایران، فشارهای منطقه‌ای و جهانی را به سمتی پیش ببرد که ایران به شکل جدی در منطقه خاورمیانه منزوی شود. این نکته از نگاه عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نهم برای سعودی از آن جهت اهمیت دارد که می‌تواند به تغییر محاسبات در جنگ یمن ختم شود و عربستان نهایتا دست برتر را در برابر یمنی‌ها پیدا کند. این استاد دانشگاه ارزیابی‌های عربستان سعودی برای تأخیر در احیای روابط با ایران را دنباله و امتداد نگاه اروپایی‌ها و به‌خصوص ایالات متحده آمریکا تعریف می‌کند و پیرو این نکته، یادآور می‌شود که ریاض اکنون یک «سیاست چندوجهی» را در مقابل تهران پیاده کرده است.

کارشناس سیاست خارجی در تشریح «سیاست چندوجهی» عربستان در قبال ایران معتقد است سعودی‌ها از یک سو با حمایت‌های دلاری از شبکه‌های معاند فارسی‌زبان به دنبال تداوم و تشدید بحران در داخل ایران هستند و در سوی دیگر سعی می‌کنند با مواضع مثبت دیپلماتیک یک توازن‌بخشی را در برابر ایران ایجاد کنند. این در حالی است که به باور نماینده ادوار مجلس، عربستان هم‌زمان تلاش دارد پروژه اجماع‌سازی و انزوای دیپلماتیک را به شکل جدی‌تری علیه تهران پیش ببرد.

با توجه به آنچه مطرح شد، احمد بخشایش‌اردستانی در بخش مهمی از تحلیل خود نگاهی به روی کار آمدن کابینه رادیکال بنیامین نتانیاهو و اولویت سیاست خارجی او در تقابل با ایران دارد و در این راستا تصریح می‌کند که عربستان سعودی هدف کلیدی و بازیگر مهمی برای نتانیاهو در پیشبرد سیاست‌های ضد ایرانی اسرائیل خواهد بود. با این خوانش، نماینده ادوار مجلس برداشت خود را درباره نگاه ریاض به تل‌آویو مطرح می‌کند و اعتقاد دارد اگر عربستان در نهایت مانند بحرین و امارات متحده عربی به سمت عادی‌سازی روابط پیش برود، تحولات جدی در مناسبات منطقه‌ای شکل خواهد گرفت.

عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نهم در وزن‌دهی عربستان به سیاست ضد ایرانی بنیامین نتانیاهو این نکته را یادآور می‌شود که اگرچه در کابینه بنت و لاپید تلاش‌ها برای اجماع‌سازی منطقه‌ای شکل گرفته است؛ اما تا زمانی که عربستان سعودی به شکل علنی مانند بحرین و امارات متحده عربی به سمت عادی‌سازی مناسبات پیش نرود، فضای ضد ایرانی شکل نخواهد گرفت.

به‌همین‌دلیل این کارشناس حوزه بین‌الملل اعتقاد دارد یکی از مهم‌ترین دستورکارهای سیاست خارجی بنیامین نتانیاهو در هفته‌ها و ماه‌های پیش‌رو در منطقه خاورمیانه آن خواهد بود که زمینه و فضا را برای عادی‌سازی مناسبات عربستان سعودی شکل دهد که در این صورت عملا خاورمیانه به سمت سیاست‌های ضد ایرانی اسرائیل چرخش پیدا خواهد کرد. باوجوداین اردستانی، عربستان سعودی را هوشمندتر از آن می‌داند که به دنبال تقابل علنی با ایران باشد؛ چون ریاض معتقد است با وجود تمام مشکلات، همچنان تهران یکی از مهم‌ترین قدرت‌های غرب آسیاست.

با این حال کارشناس حوزه سیاست خارجی دو موضوع مهم یعنی مذاکرات هسته‌ای و همچنین جنگ یمن را دو پارامتر کلیدی می‌داند که عربستان را در احیاشدن یا احیانشدن مناسبات با جمهوری اسلامی ایران ترغیب یا برعکس منصرف می‌کند. به این معنا که اردستانی معتقد است عربستان به نقش جدی و بی‌بدیل ایران در پایان‌دادن به جنگ یمن واقف است و از آن سو نماینده ادوار یادآور می‌شود که تلاش برای آغاز مذاکرات هسته‌ای و به دنبالش تقویت توان چانه‌زنی دیپلماتیک ایران، عربستان را به سمت جدی‌کردن نشست بغداد وادار می‌کند. از این منظر، کارشناس سیاست خارجی تأکید می‌کند که تهران ضمن سروسامان‌دادن به وضعیت سیاسی، اقتصادی، معیشتی و اجتماعی در داخل به موازات حل‌وفصل برخی مسائل مانند اختلافات پادمانی و… عربستان را ناچار به ادامه مذاکرات خواهد کرد.

 ادامه تکاپوهای  بغداد

در همین حال نخست‌وزیر عراق در مصاحبه‌ای تأکید کرد که کماکان بغداد برای نزدیک‌کردن دیدگاه‌های ایران و عربستان سعودی تلاش می‌کند. محمد شیاع السودانی، نخست‌وزیر عراق که به آلمان سفر کرده است، در گفت‌وگو با شبکه دویچه‌وله به مذاکرات تهران و ریاض برای برقراری مجدد روابط اشاره کرد و در این زمینه بیان کرد: «نزدیک‌کردن نظرات ایران و کشورهای منطقه، از جمله عربستان سعودی رویکردی است که دولت از آن پیروی می‌کند و آن را ادامه می‌دهد؛ زیرا به کاهش تنش در منطقه کمک می‌کند و این، در امنیت عراق و منطقه بازتاب خواهد داشت». السودانی همچنین عنوان کرد: «پاسخ ایران و عربستان را دریافت کردیم و این تلاش را تا ازسرگیری نشست‌ها (بین ایران و عربستان) در بغداد در آینده نزدیک ادامه خواهیم داد».

در شرایطی که به نظر نمی‌رسد زمینه و فضا برای احیای روابط ایران و عربستان سعودی مهیا باشد، تداوم تلاش‌های عراق با هدف به‌نتیجه‌رساندن نشست بغداد چه معنایی دارد؟ در پاسخ این سؤال، احمد بخشایش‌اردستانی تأکید دارد که عراق لاجرم باید از هر طریقی که شده، نشست بغداد را به نتیجه برساند.

او در تحلیلی دقیق‌تر و جزئی به چند نکته مهم اشاره دارد؛ اول آنکه چون عراق روابط گسترده سیاسی، اقتصادی، تجاری، فرهنگی و حتی امنیتی با ایران دارد و هم‌زمان خواهان مناسبات حسنه با تمام کشورها به‌خصوص عربستان است؛ بنابراین به نظر این تحلیلگر مسائل بین‌الملل، چه عربستان سعودی خواهان ازسرگیری روابط با ایران باشد یا نه و چه زمینه و فضا برای به‌نتیجه‌رسیدن نشست بغداد مهیا باشد یا خیر، عراق همچنان نهایت تلاش خود را برای این منظور خواهد داشت. تا جایی که به باور این استاد دانشگاه تفاوتی در تغییر دولت‌ها در عراق نمی‌کند، همچنان ‌که اردستانی یادآور می‌شود تلاش برای احیای روابط عربستان سعودی و جمهوری اسلامی ایران، هم در دوره عادل عبدالمهدی، هم در دوره مصطفی الکاظمی و هم در دولت جدید محمد شیاع السودانی ادامه داشته و عملا یکی از اولویت‌های جدی سیاست خارجی عراق تکاپو برای ازسرگیری مناسبات تهران و ریاض است.

این کارشناس حوزه بین‌الملل در سطحی دیگر از تحلیل خود به نیم‌نگاه عراق برای تقویت نفوذ و وزن سیاسی و دیپلماتیک خود در منطقه خاورمیانه، ذیل تلاش برای احیای روابط جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی اشاره دارد.

در واکاوی مفصل‌تر نکته مذکور، اردستانی معتقد است اساسا نشست بغداد و میزبانی عراق از هیئت‌های ایرانی و عربستانی فی‌نفسه یک وجهه میانجیگرانه و به دنبالش یک اعتبار سیاسی و دیپلماتیک را برای عراق به دنبال داشته است؛ بنابراین از دید این تحلیلگر مسائل بین‌الملل، دولت‌های مختلف در عراق با هر نگرش سیاسی به انحای مختلف سعی کرده‌اند نشست بغداد را چه در سطح سیاسی و دیپلماتیک و چه در سطح امنیتی ادامه دهند؛ چون این استاد دانشگاه برنده نهایی احیای روابط ایران و عربستان را عراق می‌داند که می‌تواند بیشترین امتیاز را از مناسبات هم‌زمان با ایران و عربستان متوجه خود کند.

البته در ادامه، این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نهم ذیل ورود به نکته سومش بیان می‌کند: «عراق همواره نگران آن است که تحولات سال‌های ۲۰۱۴ تکرار شود». به‌همین‌دلیل اردستانی تلاش‌های عراق برای ازسرگیری روابط و احیای مناسبات ایران و عربستان را در هر شرایطی جدی می‌داند تا دوباره موضوع جنگ‌های نیابتی تکرار نشود./شرق