سرعت مطمئنه ایران و عربستان

مهم‌ترین و اثرگذارترین رویداد سیاست خارجی در مارس ۲۰۲۳ و با اعلان یکباره احیای روابط ایران و عربستان سعودی به میزبانی چین رقم خورد. احیای روابطی که محصول پنج دور مذاکرات امنیتی سطح بالا در طول دو سال در عمان و بغداد بود که نهایتا در چین به امضا رسید. مسوولان امنیتی تهران و ریاض اواسط اسفند ماه ۱۴۰۱ با حضور در پکن به ۷ سال قطع روابط سیاسی پایان دادند و صفحه جدیدی را در رابطه پر‌فراز و نشیب خود آغاز کردند.

رابطه‌ای که در طول یک‌سال گذشته منجر به بازگشایی سفارتخانه‌ها و سرکنسولگری‌ها، رفت و آمدهای دیپلماتیک سطح بالا میان مقامات ارشد دو کشور، برقراری پروازها و حضور تجار و بازرگانان در رویدادها و نمایشگاه‌های تجاری شد. با توجه به هدف‌گذاری روابط بر مبنای دو معاهده امنیتی و معاهده عمومی به نظر می‌رسد که روابط در سال ۲۰۲۴ سرعت بیشتری به خود بگیرد و خود را در روابط اقتصادی دوجانبه با افزایش حجم تبادلات تجاری نشان دهد. نکته مهم توافق نانوشته رهبران دو کشور برای مدیریت روابط و پرهیز از افتادن در دام تنش‌های ناخواسته و سوءتفاهمات است که بلوغ تازه‌ای را در روابط پرنوسان جمهوری اسلامی ایران و پادشاهی عربستان سعودی نوید می‌دهد. اینکه دو کشور به‌رغم اختلافات پایدار، به حداقلی از روابط برای مدیریت بهینه تعارضات پایبند باشند.

دست دوستی تهران و قاهره

پرونده روابط با عربستان اثرگذاری قابل‌توجهی بر سایر موضوعات منطقه‌ای در سیاست خارجی داشته که نمونه آن را می‌توان در بهبود ملموس روابط ایران و مصر نیز مشاهده کرد. از همان روزهای نخست اعلان توافق در ۱۰ مارس ۲۰۲۳، تماس‌ها بین تهران و قاهره برقرار شد و در طول ۹ ماه گذشته منجر به چند دور گفت‌وگوی تلفنی میان وزرای خارجه دو کشور، تماس تلفنی روسای جمهور دو کشور و دیدار سید‌ابراهیم رئیسی و ژنرال عبدالفتاح السیسی در حاشیه اجلاس اضطراری سازمان همکاری اسلامی در ریاض شد.

در تازه‌ترین خبر هم یک عضو شورای امور خارجی مصر تاکید کرده که بازگشت سفرای ایران و مصر احتمالا به‌‌‌‌‌‌‌‌‌زودی انجام خواهد شد و تبریک پیروزی عبدالفتاح السیسی از سوی همتای ایرانی‌‌‌‌‌‌‌‌‌اش نشان می‌دهد که روابط میان تهران و قاهره به بالاترین سطح خود رسیده است. جنگ غزه و بازگشت دوباره مساله فلسطین به موضوع اول خاورمیانه در همفکری بین بازیگران اصلی منطقه تاثیر مثبتی ایفا کرده که در گفت‌وگوی رئیسی و سیسی نیز انعکاس قابل‌توجهی پیدا کرد. به نظر می‌رسد مساله اسرائیل و فلسطین این بار در روابط ایران و مصر نقش مثبتی ایفا می‌کند. پیش‌تر و در دو مقطع موضوع فلسطین منجر به قطع روابط تهران و قاهره شد. بار اول در ۳۱ شهریور ۱۳۳۹ بود که مناسبات سیاسی ایران و مصر به‌‌‌طور کامل قطع شد. روز پیش از آن جمال عبدالناصر در پی نطق شدیداللحنی علیه حکومت شاه دستور قطع رابطه سیاسی با تهران و اخراج سفیر ایران از مصر را داد. دلیل آن هم‌‌‌پیمانی محمدرضا شاه با اسرائیل بود. این روابط به مدت ۱۰ سال تا ۱۳۴۹ قطع بود.

بار دوم پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و واکنش به معاهده کمپ دیوید و صلح مصر و اسرائیل صورت گرفت که تا امروز با فراز و فرودهای فراوان به قوت خود باقی بوده است. در طول این سال‌ها دفاتر حافظ منافع دو کشور در تهران و قاهره برقرار بوده و نمایندگان دو کشور مشغول فعالیت بوده‌اند. با توجه به تماس‌های سطح بالا به نظر می‌رسد که ظرف ماه‌های آینده با برداشته شدن آخرین گام‌ها، تهران و قاهره پس از بیش از چهار دهه روابط خود را از سر خواهند گرفت. رخدادی که با توجه به جایگاه مصر در جهان عرب می‌تواند روابط با سایر بازیگران عربی از جمله اردن، بحرین، مغرب و سودان را نیز دستخوش تغییرات مثبت کند.

ایران و آذربایجان، بازگشت به ۲۰۲۳

سومین پرونده پیش روی ایران در عرصه سیاست منطقه‌ای، روابط پرنوسان یک‌سال گذشته با جمهوری آذربایجان است. ۹ بهمن ۱۴۰۱ بود که وزارت خارجه جمهوری آذربایجان گزارش داد کارکنان سفارت این کشور در تهران ساختمان این سفارتخانه را خالی می‌کنند. علت این مساله حمله مسلحانه به سفارت این کشور در تهران بود که در پی آن یک دیپلمات این کشور کشته شد و دو دیپلمات دیگر هم مجروح شدند. از این مقطع تا روزهای پایانی سال ۲۰۲۳ تماس‌های سطح بالا میان تهران و باکو به صورت منظم برقرار بود که آخرین آن به دیدار رؤسای جمهور ایران و آذربایجان در حاشیه شانزدهمین اجلاس سازمان همکاری اقتصادی اکو در تاشکند پایتخت ازبکستان بازمی‌گردد.

با توجه به اظهارات اخیر جیحون بایراموف وزیر خارجه این کشور که دو شرط را برای برقراری روابط دیپلماتیک تعیین کرد، به نظر می‌رسد با تامین این دو شرط، زمینه برای بازگشت دیپلمات‌های جمهوری آذربایجان به تهران فراهم شود و روابط مجددا به اوایل ۲۰۲۳ برسد. این رخداد می‌تواند یکی از معضلات ناخواسته در سیاست خارجی همسایه‌محور جمهوری اسلامی را رفع کند و تمرکز بیشتری را برای حل و فصل مسائل مهم‌تر در روابط تهران و باکو ایجاد کند. دالان زنگزور، روابط باکو و تل‌آویو، ژئوپلیتیک قفقاز، مسائل مربوط به دریای خزر از جمله موضوعات مهم در روابط ایران و همسایه شمالی است که با بازگشت باکو به روابط دیپلماتیک باید محور گفت‌وگوهای سطح بالای ایران با مقامات جمهوری آذربایجان قرار گیرد.

غزه، ابهامات و عدم قطعیت‌ها

اما مهم‌ترین پرونده سیاست خارجی ایران در ۲۰۲۴، چگونگی رقم خوردن جنگ غزه از حیث تحولات میدانی و آرایش بازیگران خارج از بحران است. طبیعتا تشدید بحران یا هدایت آن به سمت حل و فصل می‌تواند تاثیرات و پیامدهای متفاوتی بر سیاست خارجی منطقه‌ای ایران بر جای بگذارد. اگرچه بازگشت مساله فلسطین منجر به همسویی سیاسی میان بازیگران رقیب در خاورمیانه شده و همه بر تامین حقوق فلسطینیان و تشکیل کشور مستقل فلسطینی تاکید می‌کنند، اما چگونگی تحقق این مساله می‌تواند همچنان خطوط اصکاک و تعارض دیدگاه‌ها میان ایران با سایر بازیگران عربی را در وضعیت پایداری قرار دهد.

چگونگی حضور حماس در آینده ساختار دولت فلسطینی یکی از موارد اختلافی است که مورد توجه تهران در سیاست منطقه‌ای است. ابهامات موجود با توجه به روندهایی که در بحران غزه در حال فعل و انفعال است، می‌تواند همچنان منطقه را در وضعیت عدم‌قطعیت قرار دهد. همچنین با توجه به اثرگذاری جنگ غزه بر سایر پرونده‌های منطقه‌ای، هرگونه صحبت از ثبات و امنیت منطقه‌ای باید از مسیر تحقق حقوق فلسطینی‌ها تامین شود و این مساله‌ای محوری در چگونگی بازیگری ایران در غرب آسیا محسوب می‌شود.