نویسندگان: محمد حسین واحدی، کارشناس ارشد علوم سیاسی و عضو انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا و محمدرضا لشینی، کارشناس ارشد روابط بین الملل

دیپلماسی ایرانی: ایران کشوری با موقعیت ممتاز استراتژیک است که در طول تاریخ همواره با تهدیدهای زیادی روبه رو بوده است و امروز نیز ادامه دار بودن آنها را شاهد هستیم. به همین خاطر ایران تلاش داشته تا خود توانایی خود در زمینه نظامی را به شدت تقویت کند تا آنجایی که به قدرت اول منطقه و رقیبی سرسخت برای ترکیه و عربستان بدل شود. علاوه بر این ها باید به نقش و تاثیر جنگ ها در تثبیت این امر اشاره کنیم؛ از جمله این جنگ های مهم می توان به جنگ ایران و عراق اشاره کرد جنگی که تبدیل به تجربه بزرگ و مهمی برای نیروهای مسلح ایران شد. در آغاز و پس از این جنگ نیروهای مسلح به تقویت و بازتولید توان نظامی خود پرداختند تا جایی که توانستند در برخی حوزه های نظامی به ویژه در بخش هوافضا از بقیه کشورها پیشی بگیرند.

تجارب جنگ در سوریه و عراق علیه تروریست داعش و سایر گروه های رادیکال به قدرت تحلیل نرم افزاری و سخت افزاری صنایع نظامی و استراتژی های جمهوری اسلامی ایران افزود. در کنار افزایش توان نظامی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران – حتی در سایه تحریم ها – توانسته است توانایی خود در حوزه اجماع سازی و همکاری منطقه ای با نیروهای مسلح غیرایرانی از جمله حشدالشعبی و فاطمیون را بسنجند. ضمن اینکه افکار عمومی جهان، از سپاه پاسداران به عنوان یک بازوی اثرگذار در معادلات منطقه یاد می کند. شدت اثرگذاری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در جنگ های دهه گذشته منطقه شام و بین النهرین به حدی بوده که برای مقابله با آن کشورهای غربی دست به اقدام تحریمی می زنند. از تحریم علیه شخصیت های بالارده سپاه تا ایجاد محدودیت در توانایی موشکی ایران از جمله این موارد است.

در قیاس با قدرت های دیگر در منطقه و جهان، ایران بودجه بسیار کمتری برای صنایع دفاعی و نظامی خود اختصاص داده است. سیاست اتخاذ شده جمهوری اسلامی ایران درباره ارتقای توان نظامی، صرفه جویی در کنار تلاش برای بازدهی بیشتر است.

تهران در مواجهه با فهرست طولانی از مخالفان و محدودیت‌های قابل توجه، مدت‌هاست که برای دفاع از خود به رویکرد نامتقارن تکیه می‌کند: ایجاد روابط مفید با بازیگران غیردولتی منطقه، تمرکز بر توسعه تاکتیک‌های نظامی مقرون‌به‌صرفه، و استفاده از اهرم‌های جغرافیایی خود.

در حال حاضر نیروهای مسلح ایران از نظر امکانات و انسجام درونی به پیشرفت بسیار خوبی رسیدند تا جایی که توجه برخی مقامات و رسانه های غربی را بر انگیخته و از طرفی نگرانی بسیار زیادی برای اسرائیل و کشورهای غربی به وجود آورده است. گویا ایران دیگر آن کشوری که در زمان جنگ هشت ساله تصور می کردند نیست؛ برای مثال در یک مصاحبه تلویزیونی با بنیامین نتانیاهو، نخست وزیر اسرائیل مجری می پرسد بزرگترین مشکل اسرائیل در حال حاضر چیست نتانیاهو سه مرتبه نام ایران را تکرار می کند. در جنگ اخیر اسرائیل فلسطین، واکنش جهانی و سیاستمداران جهان حاکی از این بود که ایران می¬تواند با تصمیمات و اقدامات خود حتی در زمینه عدم مداخله، معادلات را طور دیگری رقم بزند. به عنوان مثال مقامات آمریکایی به صراحت اعلام کردند که خواهان جنگ با ایران نیستند.

در کنار نقش مستقیم ایران در معادلات منطقه لازم است به نقش نیروهای نیابتی نیز اشاره داشت . حزب الله لبنان که به عنوان یک عامل بازدارنده در برابر اسرائیل ظاهر شده توانسته است در جنگ اخیر برج های مخابراتی و تانک های مرکاوا معروف اسرائیلی را از کار بیاندازد .اثرگذاری ایران بر حزب الله لبنان و تبعیت این گروه از خط مشی جمهوری اسلامی بر هیچ کس پوشیده نیست.

علاوه بر این ها ما نباید قدرت موشکی و پهپادی ایران را که بومی هستند نادیده بگیریم. فعالیت ایران در زمینه ساخت و تولید موشک به سال ۱۹۸۰ بر می گردد. در آن سال ها موشک های ایران بسیار ساده بودند و در حد یک راکت به حساب می آمدند اما به مرور زمان ایران با استفاده از فناوری مهندسی معکوس توانسته است با فناوری تولید موشک آشنایی زیادی پیدا کند.

ارتباط گرفتن با کشورهای دیگر از جمله روسیه، چین و کره شمالی در این موفقیت بی ثمر نبوده است. ایران با الهام گرفتن از فناوری این کشورها و غنیمت های کشورهای غربی و مهندسی معکوس آنها توانسته است به پیشرفت نظامی بسیاری دست پیدا کند، به طوری که به راحتی می تواند موشک های مختلفی از جمله کروز، هایپرسونیک و بالستیک بسازد. اکنون ایران بیش از ۱۰۰۰ پرتاب گر راکت و موشک دارد و تعداد موشک های ایران به گفته فرمانده سابق سنتکام، ژنرال مکنزی ۳۰۰۰ عدد موشک بالستیک عنوان شده است. ایران بزرگترین و پیچیده ترین زرادخانه موشکی در خاورمیانه را دارد و تمام این زرادخانه ها در زیر زمین و در اعماق کوه ها معمولا در عمق ۵۰۰ متری زمین قرار دارند به طوری که قوی ترین بمب ها مثل بمب های سری نیز نمی توانند به این عمق نفوذ کنند .موشک¬های ایران می تواند تا قلب بالکان در اروپای شرقی را نیز نشانه بگیرد. با گذشت زمان برد و توان تخریب موشک¬ها افزایش چشم¬گیری داشته است.

علاوه بر این ها ایران این تکنولوژی موشکی را به تمام متحدان یا همان نیروهای نیابتی خودش فرستاده است تا اگر روزی خواستند ایران را هدف قرار دهند اول از سد موشکی آنها عبور کنند که این کار را بر دشمنان ایران بسیار پیچیده می کند. در حال حاضر بلند بردترین موشک ایران خرمشهر است که بردش تا ۳۰۰۰ کیلومتر می رسد .

در حوزه پهبادی، ایران پرچمدار است. ایران تا کنون توانسته پهپادهای مختلف با بردهای گوناگون تولید کند. قدرت پهپادی ایران به حدی پیشرفت کرده که خیلی از کشورها خواهان خرید پهپادهای ایرانی هستند تا بتوانند در عرصه هوایی و شناسایی خود را تقویت کنند. از جمله این کشورها می توان به روسیه، تاجیکستان، بولیوی، ونزوئلا و صربستان اشاره کرد. ایران اکنون به بهترین نقطه ساخت پهپاد رسیده و برخی از پهپادهای ایرانی در جهان بسیار مشهور هستند مثل فطرس، شاهد ۱۲۹، صاعقه ۲ یا همان آرکیو ۱۷۰ آمریکایی و معروف ترین آنها شاهد ۱۳۶.

به طور کلی جایگاه نظامی ما در منطقه به نحوی تثبیت شده است که در قوای مسلح ایران نقش کلیدی را در تامین امنیت خاورمیانه بازی می کنند. اما پرسش این است که چه دورنمایی را باید برای بهبود کمی و کیفی در نظر بگیریم؟

پاسخ به این پرسش مهم را می توان با بررسی فعالیت های همسایگانمان در حوزه های مختلف نظامی یافت. کشورهای همسایه و تا حد زیادی رقیبان ما همچون ترکیه و عربستان سعودی مدتی است که به طور گسترده به تحقیق و توسعه در زمینه ی پهپاد و موشک اقدام کرده اند. همچنین این کشورها تحت تحریم نیستند و با کشورهای مختلف در حال داد و ستد هستند. کشوری همچون عربستان سعودی بودجه ی زیادی را صرف خرید جنگنده های فوق مدرن کرده است. در واقع نیروی هوایی جایی است که به دلیل تحریم ها روی کشورمان تا کنون به مدرن سازی آن موفق نشده ایم. البته صنایع دفاعی و مهندسان کشورمان توانستند تا حد زیادی کار اورهال و تعمیرات اساسی جنگنده های نیروی هوایی را انجام دهند. همین اتفاق به خودی خود با وجود تحریم ها دستاورد بزرگی است. با این حال فرماندهان ارشد نظامی کشورمان نیک می دانند که ما به جنگنده های جدید برای نوسازی ناوگان هوایی خود نیاز داریم.

گزینه ما برای خرید جنگنده، کشور روسیه با آن سابقه تاریخی است که به دلیل شرایطی که بابت تهاجم به اوکراین دارد شاید حاضر بشود این بار به ما جنگنده بفروشد. گزینه چین هم البته اگر در گذشته بابت نوع نگاه به کیفیت محصولاتش با اما و اگر همراه بود، حالا با توجه به  شرایط سیاسی آن را باید کامل قلم بگیریم. در این بین نوع عملکرد جنگنده های روسی در آوردگاه اوکراین هم مطرح است.

اما درباره اولویت ها در تجهیز نهاجا باید نگاه کنیم که در داخل کشور چه داریم. ما از یک بازوی موشکی زمین به زمین و زمین به دریا برخوردار هستیم که می تواند در حال حاضر بار تهاجمی یا ضد حمله کشور را به دوش بکشد. یک بازوی پهپادی داریم که علاوه بر به دوش کشیدن بخشی از بار تهاجم/ضد حمله، در نقش شناسایی و پشتیبانی از نیروهای زمینی و سطحی نیز  عمل می کند.

اما مشکل، آسمان بالای سر این بازوی موشکی و پهپادی (به علاوه تاسیسات حیاتی کشور) است که به معنی واقعی کلمه خالی است و همه می دانیم پدافند زمین پایه نمی تواند این آسمان خالی را به اندازه کافی پشتیبانی کند. پس ما در حال حاضر بیشتر به یک نیروی دفاع هوایی نیازمند هستیم که در همکاری با پدافند هوایی ضمن دفاع از تاسیسات مهم و حیاتی، از پرتابگرها/ پایگاه های موشکی و پهپادها محافظت کند و مدت عملیاتی ماندن آنها را در برابر سرکوب دشمن بیشتر کند.

بالطبع طرف مقابل وقتی ببیند که موشک ها و پهپادهای ما به مدد پشتیبانی نیروی هوایی در مدت زمان بیشتری می توانند به شکل موثر عملیاتی باقی بمانند در محاسبات خود تجدید نظر خواهد کرد.

پس در حاضر با این نگاه باید به دنبال گزینه های خرید برویم و نباید منابع و زمان محدودمان را صرف مثلا بخش تهاجم هوا به زمین کنیم؛ حال اگر زمانی رسید که شرایط برای ما نرمال بود، آن زمان می توانیم به تقسیم بازوی تهاجمی بین قدرت موشکی و قدرت هوایی فکر کنیم و نهاجا را برای این کار تجهیز کنیم.

نیروهای مسلح ما مدت زیادی به دنبال خرید سوخو ۳۰ از روسیه بوده اند تا از این طریق بتوانند با سیستم اویونیک جدید و رادار ارائه فازی جنگنده های نسل چهار و نیم بیشتر آشنا شوند و نیز همچنین ساعت پروازی خلبانانمان و در نتیجه مهارت آنان را هر چه بیشتر افزایش دهند. متاسفنه تا کنون به دیدن فرود این جنگنده در باند فرودگاه هایمان موفق نشده ایم اما زمزمه هایی از خرید جنگنده های سوخو ۳۵ به گوش می رسد که به نوعی نمونه ی تک کابینه و پیشرفته تر سوخو ۳۰ هستند.

نکته مهمی که می تواند توان موشکی و پهپادی ایران را متحول کند بحث هدایت ماهواره ای پهپادهای و موشک هاست. ما تا کنون برای هدایت ماهواره ای پهپادهایمان بعضا از ماهواره های روسی و چینی و یا GPS  تجاری استفاده کرده ایم. این امر در زمان های حساس ریسک بالایی خواهد داشت چرا که ممکن است کشوری که ماهواره اش مورد استفاده قرار می گیرد به هر دلیلی این دسترسی را مختل کند. لذا ما به یک سیستم هدایت ماهواره ای بومی با کمک متخصصین ایرانی و با افزایش هر چه بیشتر تحقیقات و توسعه در بحث ساخت و ارسال ماهواره ها به خارج از جو زمین نیازمند هستیم. این اتفاق اگر در آینده ای نزدیک رخ دهد می تواند جهشی بزرگ برای قوای مسلح ایران باشد. در حال حاضر پنج کشور دارای صنعت مولد و ید طولانی در حوزه ی هوافضا به این فناوری دسترسی دارند.

نکته اساسی دیگری که باید به آن توجه داشت “جنگ شبکه محور” است. جنگ شبکه محور به معنای هدایت پهپادهای انتحاری و یا موشک های کروز، همچنین مهمات هدایت شونده ی توپخانه از جایی غیر از محل شلیک است. به عنوان مثال موشک از جنگنده شلیک می شود اما توسط آواکسی که در نقطه دیگر قرار دارد و در حال پرواز است هدایت می شود یا مهمات هدایت شونده از توپخانه ها با کمک پهپادهای شنایایی به سمت هدف هدایت می شوند.

به عنوان نتیجه گیری نهایی باید گفت همه باید دست به دست هم دهیم تا کشوری هر چه با صلابت تر و پرقدرت تر را برای فرزندانمان به ارث بگذاریم.