واکسن کرونا و دست و پای بسته دیپلماسی

هم‌زمان که موج‌های متعدد کرونا می‌رود و می‌آید، یک سر فرایند مقابله با کرونا به واردات دارو، تجهیزات و واکسن می‌رسد که به تعامل با دیگر کشورها مربوط است و در حوزه فعالیت وزارت خارجه تعریف می‌شود. به‌همین‌دلیل بی‌مناسبت نیست اگر نگاهی از این زاویه به عملکرد این نهاد داشته باشیم و خوب و بد و پیشرفت و مانع فعالیت‌های وزارت خارجه در این حوزه را ببینیم. بخش مهمی از این عملکرد به نقل و انتقال دارو و تجهیزات درمانی و بعد به پیگیری‌های لازم برای تهیه واکسن کرونا مربوط بوده است. مروری بر این عملکرد نشان می‌دهد در صحنه تهیه واکسن نیز وزارت خارجه با همان وضعیتی مواجه بوده که در صحنه کلی دیپلماسی.
مشت واکسن از خروار دیپلماسی گرفتار
از طرفی، تحریم‌ها و کارزار فشار حداکثری از سوی آمریکا، نه‌تنها تعامل اقتصادی و تجاری بین ایران و دیگران را تا حد بسیاری محدود و صعب می‌کرد، بلکه حتی اجازه نمی‌داد که پول‌های ایران که بابت معاملات پیشین در اختیار کشورهای دیگر بود به‌ منظور خرید واکسن، همان خارج از ایران جابه‌جا شود و از محل آن، واکسن‌ها و داروها و تجهیزات لازم وارد کشور شوند. برخی تحلیلگران و حتی سیاست‌مداران آمریکایی ابتدا خواستند تحریم‌ها در حوزه‌های مربوط به کرونا تعلیق شوند. یک استدلال اثبات ادعای خود دولت آمریکا بود که می‌گفت مشکل با حکومت ایران است و نه با مردم ایران. اگر این ادعا صحت داشت، قاعدتا مقابله با کرونا موضوعی بود که می‌شد نکته استثنای چالش‌ها شود اما نشد. بعدتر دولت دموکراتی که دونالد ترامپ را شکست داد نیز چنین نکرد. دولت جو بایدن مثل دولت ترامپ حتی اجازه نداد مسیرهایی مثل کانال سوئیس که به نام مسائل انسان‌دوستانه باز شده بودند، برای این منظور به کار گرفته شوند. ایجاد مانع برای ارسال محموله‌های واکسن اعزامی به ایران از فرودگاه، در کشورهایی مثل هلند از نشانه‌های این محدودیت‌ها بود.
طبل‌های غازی
از طرف دیگر، موضع‌گیری‌های داخلی و محدودیت‌هایی که دیگر بخش‌ها بر گزینه‌های پیش‌رو اعمال کرده‌اند، باعث شده است وزارت خارجه در پیشبرد این اقدامات دچار مشکل و چالش شود. از مقامات وزارت بهداشت، تا چهره‌های نهادهای متولی مقابله با کرونا، در موضع‌گیری‌ها و تصمیمات‌شان رویکردی را پیش گرفتند که نه‌تنها مقابله با کرونا را دچار مشکل می‌کرد، بلکه وزارت خارجه را هم به دردسر می‌انداخت. از اظهارنظرهای کلی علیه واکسن‌های تولیدشده در چین و روسیه تا موضع‌گیری‌های مشابه علیه واکسن‌های دیگر کشورها، هم مانعی به موانع ورود این واکسن‌ها اضافه می‌کرد و هم در جهت تخریب اعتماد به آنها اثر می‌گذاشت. امروز همان چهره‌ها و مقامات خواهان و پیگیر ورود همان واکسن‌های محکوم دیروزی هستند، بی‌آنکه بگویند از دیروز تا امروز چه چیز تفاوت کرده است که واکسن‌های نامطلوب، مطلوب شده‌اند و البته توضیح دهند شهروندانی که در نتیجه این صحبت‌ها، واکسن‌ها را به کشورها گره زدند و حالا به واکسن «چینی»، «روسی»، «آمریکایی» یا دیگران اعتماد ندارند، چطور قرار است ناگهان خود را در معرض تزریق این واکسن‌ها قرار دهند. رفتارهای شعاری درباره فرایند استفاده آزمایشی از واکسن‌های در حال تولید که مانع از تعامل با تولیدکنندگان خارجی در این زمینه شد، در ادامه همان رویکردی پیگیری شد که تا امروز به معرفی واکسن‌های مختلف بیشتر از انگشتان یک دست منجر شده اما درصد واکسینه‌شده‌ها را نیز در اندازه‌های همان عدد نگه داشته است. به‌ طور کلی اظهارنظرهایی انجام می‌شدند که انگار نه در شرایط بحرانی و برای نجات جان شهروندان بلکه در شرایط آرامش و برای واردات محصولاتی غیرضروری و تجملاتی طرح شده بودند.
کار با گزینه‌های موجود
در میانه همین چالش‌ها نیز وزارت خارجه، باز مانند دیگر صحنه‌ها، مسیرهای ممکن را پیمود. از طرفی همین میزان واکسن‌هایی که وارد شده‌اند، نتیجه پیگیری‌های این نهاد بوده و شنیده‌ها حاکی است برخی توافقاتِ به‌نتیجه‌رسیده برای ورود واکسن از سوی وزارت خارجه نیز در نتیجه تصمیماتی داخلی، لغو شده‌اند. حتی در پروژه‌های تولید داخلی واکسن نیز به نمونه‌های مثل همکاری با کوبا برخورد می‌کنیم و رد پای این اقدام را نیز در سفر محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران، به کوبا می‌بینیم.
گزارش دستیار ظریف از اقدامات دستگاه دیپلماسی
در همین رابطه و در آستانه پایان کار وزارت خارجه حسن روحانی، به‌تازگی یکی از مقامات وزارت خارجه نیز دست به ارائه گزارشی از عملکرد این وزارت خارجه زد. در متن همین گزارش نیز نشانه‌های صریح و ضمنی مسائل ذکرشده قابل رؤیت است. رضا زبیب، دستیار وزیر امور خارجه و مدیر کل آسیای شرقی، در یک رشته‌توییت که او با عنوان «از کرونا تا واکسن: راهی دراز و پراضطراب اما شیرین طی‌شده» شروعش کرده بود، نوشت: «در کنار تولید پرافتخار داخلی، واردات ثبات یافته و ادامه می‌یابد. همراهی‌ها دلگرمی بود اما مصاحبه‌ها آزاردهنده و مانع تأمین واکسن! چه وقتی که خبر دادند تا به نامشان ثبت شود و چه آن‌گاه که کمک کشور دوستی را قدردانی کردند!». او در این گزارش به تلاش‌ها برای «انتقال دانشجویان ایرانی از ووهان به تهران» در روزهای اول و سپس به پیگیری تأمین امکانات «نایاب» مانند «کیت تشخیص، ماسک، ونتیلاتور، گان، دارو، مواد اولیه و…» می‌پردازد و می‌گوید تا تابستان ۹۹ که در این زمینه‌ها به خودکفایی رسیدیم، این کار ادامه داشته است. مشخصا چنین کاری از سوی وزارت خارجه از طریق دورزدن تحریم‌ها و پیداکردن راه‌هایی برای اقناع فروشندگان به تعامل با ایران انجام
شده است.
زبیب به مسئله شرکت‌نکردن در آزمایش بالینی واکسن نیز اشاره می‌کند: «گام دوم تلاش برای خرید واکسن و تمهید تولید ملی/ مشترک بود… سیاست عدم شرکت در آزمایش بالینی، پیش‌خرید را مشکل کرد اما اولین خرید در حد کم از روسیه و بسته اهدایی چین، بهمن ۹۹ رسید». وی افزود: «خرید از کوواکس نهایی شد اما قابل اتکا نبود، چون متکی به تولید دیگران بود. تحریم هم انتقال پول را سه ماه عقب انداخت. واردات اندکی از هند انجام شد اما ابتر ماند!». زبیب در روایت خود به برخی از مشکلات در مسیر راه اشاره می‌کند، بدون اینکه بخواهد مستقیم به ریشه و منبع مشکل به تشریح بپردازد، به‌‌ویژه جایی که اشاره می‌کند، روند واردات واکسن که بعد از تلاش‌ها در اردیبهشت شیب گرفته بود، ابتدای خرداد ناگهان به مانعی تازه خورد: «قرارداد تولید مشترک با کوبا و روسیه امضا شد اما دستیابی به محصول زمان‌بر بود لذا واردات بیشتر و سریع‌تر حتی در بالاترین سطوح مانند سفر فروردین وزیر خارجه چین پیگیری شد. دریافت بسته‌های اهدایی دیگر از چین و واردات تدریجی اسپوتنیک و آسترازنکا کمک کرد اما نیاز کشور خیلی
بیشتر بود».
زبیب با یادآوری رایزنی‌های سیاسی برای تأمین واکسن کرونا ابراز کرد: «رایزنی سیاسی موجب جهش واردات در اردیبهشت شد و آرامشی در جامعه ایجاد کرد اما از ابتدای خرداد به ‌صورت غیرمترقبه با مشکل روبه‌رو شدیم. دوباره اضطراب و کوشش و… ۲۰ روز تلاش نتیجه داد و از هفته آخر خرداد دو محموله بزرگ وارد شد». او البته علاوه‌ بر اشارات در جای‌جای گزارش کوتاهش، نقش مسئله تحریم را به‌صراحت نیز متذکر می‌شود: «می‌توان انتظار بهتر داشت اما موانع، به‌ویژه جنایت تحریم را باید در ارزیابی لحاظ کرد».
ورق برمی‌گردد؟
به نظر می‌رسد چشم‌انداز واردات واکسن روشن‌تر است. زبیب گزارش خود را با این جمله به پایان برد که «اکنون مسیر هموار شده و واکسن بیشتری وارد می‌شود، ان‌شاءالله». دیروز هم رسول مهاجر، معاون دیپلماسی اقتصادی وزارت خارجه، در گفت‌وگویی همین خبر را مستقیم‌تر داد.
به گزارش ایسنا، مهاجر توضیح داد: «تجارب کشورها در زمینه کرونا را هم به وزارت بهداشت منتقل کردیم و براساس اعلام وزارت بهداشت علی‌رغم تحریم‌ها توانستیم واکسن‌هایی را از کشورهای مختلف وارد کنیم. همین هفته هم قرار است محموله جدیدی وارد شود و مصاحبه در‌این‌باره را باید وزارت بهداشت انجام دهد». وی افزود: «در زمینه سهمیه واکسن کرونا که باید از کوواکس می‌گرفتیم از دارایی‌های بلوکه‌شده ما در دیگر کشورها استفاده شده است». می‌توان منتظر بود و دید این وعده‌ها تا چه حد عملی می‌شوند و تا چه میزان در مقابله با کرونا مؤثر خواهند بود. می‌توان منتظر بود و دید آیا دولت روحانی پیش از پایان کار، چرخ کند واکسیناسیون را به دور می‌اندازد یا بحران را در همین وضعیت دولت به بعدی تحویل می‌دهد؛ اما آنچه در مسئله واکسیناسیون در وزارت خارجه گذشت، تازه‌ترین نمونه وضعیتی برای دستگاه دیپلماسی است که اگر حل نشود، در بزنگاه‌های بعدی هم ضربه خواهد زد. فشار خارجی و محدودیت‌هایی که از بیرون به ما تحمیل می‌شود، هم‌زمان با خودتحریمی‌هایی مثل پس‌زدن گزینه‌های مطلوب یا مقاومت در مقابل پیوستن به فرایندهای بین‌المللی مثل اف‌ای‌تی‌اف توسط تصمیم‌گیران بدون طرح استدلال، قدرت مانور دستگاه دیپلماسی را به حدی محدود می‌کند که شاید از میان آن دست دیپلمات‌ها به منافع و ضروریات ملی نرسد.
منبع :شرق/روح‌اله نخعی