«مُدارای اجتماعی» برمَدار افزایش یا کاهش؟

«مُدارای اجتماعی» برمَدار افزایش یا کاهش؟

آرمان امروز- حمید رضا خالدی: «مُدارا» یکی از فضیلت‌های محوری در اغلب ادیان و فرهنگ‌هاست که در چند صد سال اخیر با روند آسیب‌های اجتماعی و کاهش سطح مدرای مردم، بیش از پیش به کانون بررسی صاحب نظران تبدیل شده است. کاهش سطح تعلق خاطر، انسجام و همدلی اجتماعی، درک متقابل، افزایش سرمایه اجتماعی، تعامل میان شهروندان در جامعه،‌ تقابل فرهنگ‌ها در کنار افزایش آمار نرخ نزاع، خشونت خانگی، طلاق، تصادفات و تخلفات رانندگی و… سطح «مدارای اجتماعی» را تنزل داده است. برای اثبات این موضوع تنها کافی ا‌‌ست به آمار این موضوعات در سال‌های ۹۹ تا ۱۴۰۱ مراجعه کرد. «مدارا» در لغت به معنای رأفت، دوری از خشونت معنا گردیده و مدارا کردن با دیگران یا مدارای اجتماعی به عنوان یکی از فضیلتهای اخلاقی هر جامعه‌ای محسوب می‌شود که با مفاهیمی همچون صبر، بردباری،‌ داشتن آستانه تحمل در برخوردهای اجتماعی مترادف است. به بیانی ساده‌تر،‌ مدارای اجتماعی به معنای به رسمیت شناختن حق و حقوق افرادی است که با ما در فرهنگ، قومیت و مذاهب متفاوت هستند. یعنی آنکه بتوانیم با افراد با تمام تفاوت‌ها، عقاید، اعمال و ویژگی های شخصی شان، تعامل داشته باشیم. در مفهوم اجتماعی، مدارا یعنی پذیرش افراد با در نظر گرفتن تفاوت شخصیت هایشان است و در آموزه های دینی و بنیان های اعتقادی ما نیز درباره اهمیت مداری اجتماعی با مضامینی چون «صبر» در قرآن کریم بالغ بر هفتاد بار با کلمات مشابه و مفهوم صبر بیان شده است. در بیانیه اصول مدارا که در طی نشست بیست و هشتمین کنفرانس عمومی یونسکو در ۱۶ نوامبر ۱۹۹۵ مورد تصویب دولت‏ها قرار گرفت، مدارا تحت عنوان احترام گذاشتن، پذیرش و ارج نهادن به فرهنگ‏های متنوع پیرامونی و اشکال مختلف آزادی بیان تعریف شده است. «از منظر علمی مدارا را می‏توان عملی دانست که به مردم اجازه می‏دهد بدون اقدام به جنگ آزاردهنده علیه دیگران، عقاید یا ویژگی‏های آنان را دوست نداشته یا حتی از آن‏ها متنفر باشند» (فلچر).
نقش مدارای اجتماعی در زندگی
مدارا را اما می‌توان از دو منظر روانشانسی و جامعه شناسی بررسی کرد. چرا که با روح و روان فرد در ارتباط است و دیگری با کلیات جامعه. دکتر باقر رجبی‌، جامعه شناس در گفت و گو با «آرمان امروز» و با تاکید براینکه مدارا نقش بسیار موثری در زندگی اجتماعی انسان دارد، درخصوص فواید افزایش مدارا  در حیات اجتماعی انسان‌ها می‌گوید: افزایش انسجام اجتماعی در میان مردم یکی از ابعاد مهم مدارا است که این امر احساس همدلی و همراهی را افزایش می‌دهد و باعث اطمینان و تعلق خاطر شهر‌وندان شود. همچنین موجب  افزایش صمیمیت و محبت در جامعه خواهد شد. وی همچمنین کاهش و حتی از بین رفتن کینه و دشمنی و درک متقابل اعضای جامعه را از دیگر آثار مدارای اجتماعی عنوان می‌کند که می‌تواند از فرسایش سرمایه‌های اجتماعی در جامعه جلوگیری کند.
در مقابل اما، زمانی‌که مدارای اجتماعی در جامعه‌ای رو به زوال بگذارد می‌تواند پیامدهای مهمی را در کلونی جمعیتی به دنبال داشته باشد که از فرهنگ‌ها و اعتقادات مختلف تشکیل شده است. رجبی با تایید این مطلب، معتقد است «زمانی‌که شاخصه مدارای اجتماعی کاهش پیدا کند، بسیاری از آسیب‌های اجتماعی افزایش پیدا می‌کند. مثلا نزاع و درگیری خیابانی در جامعه افزایش پیدا کرده یا شاهد رشد صعودی پرونده‌های مربوط به انواع خشونت‎های کلامی و خشونت‌های خانگی، طلاق و تصادفات ناشی از بی‌حوصلگی یا عجله در رانندگی و فوت هزاران نفر سالانه به دلیل تصادفات خواهیم بود. و این همان شرایطی است که هم اینک در جامعه وجود دارد.»

بی شک یکی از مهمترین بخش های بررسی هر پدیده‌ای، آسیب شناسی علل وقوع آن پدیده است. اینکه چرا مدارای اجتماعی در جامعه کاهش پیدا می‌کند و دلایل اصلی آن چیست؟ رجبی در خصوص مهمترین ریشه‌های کاهش آسیب‌های اجتماعی در جامعه کنونی ما گفت: «این مساله ریشه در شاخصه‌های مختلفی دارد. مثلا زمانی‌که که شما شاهد  تنزل برخی از اخلاقیات در جامعه و  ضعف در اقدامات فرهنگی هستیم چطور می‌توانیم انتظار داشته باشیم که مدارای اجتماعی کاهش نداشته باشد.  واقعیت این است که ما آن‌گونه که شایسته است و نیاز بوده، به‌درستی در حوزه فرهنگی و اجتماعی موفق عمل نکرده‌ایم. حتی تلاش نکرده‌ایم تا از گروه‌های مرجع و قهرمانان، لیـدرهای اجتماعی، سلبریتی‌هـای
فهیم و با دانش و… به خوبی در جهت ترویج مدارای اجتماعی استفاده کنیم. طبیعی است که نمی توانیم انتظار داشته باشیم که مدارای اجتماعی روند صعودی داشته باشد.
این جامعه شناس با ذکر اینکه برخی از علل کاهش مدارای اجتماعی، به جنبه‌های فردی انسان‌ها باز می‌گردد، تصریح می‌کند: «مثلا ما برای اینکه به حقوق مردم احترام بگذاریم، صبر نداریم. در عین حال انتظار داریم که به حقوق خودمان تعرض نشود‌ یا در مورد خودمحوری و خودمداری؛ از آنجایی که همیشه خود را حق به جانب دانستن و خود را محق دانستن از موانع اصلی تعامل با دیگران است که می توان به عنوان یکی از موانع مهم مداری اجتماعی است.»
به گفته وی «در برخی موارد محرومیت اجتماعی نیز یکی از عوامل موثر بر معضلات اجتماعی بوده و فقر محبت و کاهش مهربانی اجتماعی در جامعه نتایجی چون کاهش مسئولیت اجتماعی را به همراه دارد.» این جامعه شناس، با ذکر اینکه زندگی پر استرس و سبک زندگی فشرده شهری و کاهش آستانه تحمل و عدم توانایی در مدیریت استرس را در فرد کاهش می دهد که همین امر می تواند باعث کاهش مدارای اجتماعی شود گفت: همچنین تفاوت های فرهنگی بین اقوام و مذاهب و گروه‌های مختلف در جامعه و وجود خرده فرهنگ ها که در برخوردهای نخواسته منجر به اصطکاک‌هایی می‌شود  نیز از دیگر عواملی است که می توان از آن به عنوان عوامل موثر در کاهش مدارای اجتماعی یاد کرد.
اما از جنبه روانشناسی نیز می‌توان ریشه‌های فراوانی را برای کاهش مدارای اجتماعی نام برد. دکتر ناصر قاسم زاده، روانشناس در این زمینه مهمترین عامل در کاهش مدارای اجتماعی را سیر نزولی شاخصه های اقتصادی دانسته و در گفت‌وگو با «آرمان امروز» می‌گوید: «شرایط اقتصادی و معیشتی مردم می‌تواند از دیگر عوامل دخیل در این امر باشد. چرا که زمانی‌که جامعه‌ای مانند جامعه ما تا این حد زیر فشارهای اقتصادی و تورم است، طبیعی است که تاب آوری شهروندان نیز به شدت کاهش پیدا می کند و به هر بهانه‌ای، شاهد نزاع مردم با هم هستیم که در نتیجه یک عامل مهم در کاهش مدارای اجتماعی است.
وی البته به نقش عوامل اجتماعی نیز در کاهش مدارای اجتماعی اشاره می‌کند و می‌افزاید: «در طول سال‌های اخیر یک‌سری تغییرات عمده در مورد مفاهیم فرهنگی و اجتماعی کشور ما رخ داده که باعث شده تا مدارای اجتماعی به میزان قابل توجهی کاهش پیدا کند. مثلا بخش‌هایی از جامعه و حاکمیت، سبک زندگی جوانان را قبول ندارند اما مدیران ما این مساله را رد می‌کنند. همین مساله ساده می‌تواند مدارای اجتماعی بین مسئولان و مردم را کاهش دهد. از سویی فرهنگ شادی کردن و شاد بودن از جامعه ما رخت بربسته است‌. مثلا آن‌گونه که در غم و مراسم‌ عزاداری این مراسم ها را برگزار می کنیم در مراسم شاد و اعیاد تلاشی برای شاد بودن نداریم. همه این مسایل باعث شده است تا تاب آوری جامعه کاهش پیدا کرده و در مقابل مدارای اجتماعی نیز کمرنگ تر شود.
مولفه تاثیر گذار در خانواده‌ها
بی شک اما خانواده نیز به عنوان کوچکترین نهاد جامعه، نقش موثری را در روند نزولی مدارای اجتماعی برعهده دارد. قاسم زاده با تایید این مطلب خاطر نشان می‌کند: «زمانی‌که سرپرست خانواده بیمه و شغل درست و حسابی ندارند در دراز مدت می‌تواند این مساله، در ارتباط بین اعضای درجه یک خانواده تاثیر بگذارد و سطح تعامل و مدارای آنها را کاهش دهد. حتی اگر این روند ادامه پیدا کند ممکن است برون رفت پیدا کند و چنین افرادی به خود یا دیگر افراد جامعه آسیب بزنند و حتی شاید کارشان به طلاق هم بکشد.»
قاسم زاده با مرتبط کردن نقش خانواده با شبکه آموزشی کشور در افزایش مدارای اجتماعی، می‌گوید: «بعد از خانواده، نهادهای آموزشی و دانشگاه نیز در کاهش پدیده مدارای اجتماعی نقشی موثر را دارند. به عنوان مثال تا وقتی‌که معلمان ما همچنان درگیر مسایل معیشتی و رتبه بندی و‌… هستند نمی توان از آنها انتظار داشت که مدارس ما و د انش آموزان ما تفکر خلاق و نوآورانه ای داشته باشند.