از سال ۲۰۱۲ میلادی و با روی کار آمدن مجدد ولادیمیر پوتین به عنوان رئیس جمهور روسیه، شاهد افزایش روز افزون تنش ها میان آن کشور با آمریکا و اتحادیه اروپا بوده ایم که این تنش ها به دنبال الحاق کریمه و حضور روسیه در سوریه افزایش و اکنون با توجه به جنگ اخیر میان روسیه و اوکراین به بالاترین سطح خود پس از جنگ سرد رسیده است. لذا مسکو به منظور جبران صدمات و آسیب های اقتصادی ناشی از آثار تحریم های غرب، اولویت هایی از قبیل؛ توسعه اقتصاد داخلی، توجه به سازمان های منطقه ای و بین المللی و گسترش روابط با کشورهای شرقی از قبیل چین و هند و برخی همسایگان از قبیل جمهوری اسلامی ایران در دستور کار خود قرار داده که این موضوع به صراحت در آخرین نسخه از سند استراتژی امنیت ملی روسیه، اشاره شده است.

در این زمینه مسکو بر این باور است که؛ تعاملات دوجانبه و چندجانبه، با کشورهای دوست و همسو، از یک طرف موجبات ثبات و امنیت منطقه را فراهم می کند و از سوی دیگر از نفوذ عوامل و ایادی غرب در حیطه نظامی گری، فرهنگی، ترویج تروریسم و افراط گرایی در منطقه ممانعت به عمل می آورد. لذا سیاست خارجی که اکنون مسکو در پیش گرفته است؛ می تواند تداعی کننده فرصت های جدید برای جمهوری اسلامی ایران در عرصه توسعه مناسبات اقتصادی- سیاسی با روسیه و افزایش همکاری های مستمر و با سازمان های منطقه ای از جمله اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان شانگهای باشد.

لذا با توجه به شرایط موجود و به منظور یافتن راه حل های اجرایی در تسریع توسعه روابط اقتصادی میان تهران و مسکو، گزارش ذیل ضمن آسیب شناسی رویکردهای نامطلوب کشور در برابر فدراسیون روسیه، به ارائه راهکارها و سیاست های اجرایی مشخص در راستای واکاوی ابعاد مختلف روابط میان دو کشور پرداخته است.

آسیب شناسی رویکردهای نامطلوب کشور در برابر فدراسیون روسیه

حمل و نقل و زیرساخت‌های ارتباطی دو کشور: موقعیت استراتژیک، ژئوپلتیک و ژئواکونومیک ایران مورد توجه کشورهای بزرگ جهان بوده و هست. موقعیت مناسب ریلی و جاده‌ای و دسترسی ایران به سواحل طولانی در خلیج فارس، دریای مکران و سواحل دریای خزر در سال های اخیر بسیار مورد توجه تولیدکنندگان بزرگ اقتصادی جهان بوده‌است. اگر بعضی مسیرهای ناتمام ریلی و جاده‌ای ایران تکمیل شود ایران می‌تواند از عبور و ترانزیت کالا از خطوط ریلی و جاده‌ای خود درآمد سرشاری داشته باشد. این راه‌گذر ارتباط ترانزیتی کشورهای شمال اروپا و روسیه از طریق ایران و دریای خزر به کشورهای حوزه اقیانوس هند، خلیج فارس و جنوب آسیا برقرار می‌سازد.

در این میان اتصال خلیج عمان و بندر چابهار در ساحل شرق دریای مکران یا دریای عرب به عنوان بندری استراتژیک به این راه‌گذر در مبادله کالا به شرق کشور و همسایه‌های شرقی و آسیای میانه نقش مهمی ایفاد خواهد کرد. در صورت فعال شدن تمام حلقه‌های این زنجیره، انتقال کانتینر از بندربمبئی به مسکو سریعتر و یه صرفه تر خواهد بود ( ترانزیت کانتینری مشابه از طریق دریای بالتیک افزایش ۲۰ درصدی هزینه حمل و نقل را در پی دارد). تنها خلاء این مسیر در کشورمان خط راه آهن رشت- آستارا به طول ۱۶۴ کیلومتر است. این گذرگاه ریلی که از چین تا هند و هند تا پاکستان و سپس داخل ایران تا رشت ادامه دارد بنابر این در صورت تکمیل قطعه رشت به آستارا، این خط تا فنلاند در اروپا ادامه خواهد یافت لذا با تکمیل این قطعه می توان افزایش محسوس رشد اقتصادی با روسیه را متصور بود. در نتیجه بدون توسعه حمل و نقل ایران و روسیه، نمی‌توان از توسعه مبادلات اقتصادی این دو کشور سخن گفت. این توسعه هم باید در مسیر زمینی و هم دریای خزر صورت پذیرد و یک ارتباط مؤثر بین شرکت‌های حمل و نقل دو کشور ایجاد شود. از سوی دیگر بنادر و اسکله‌ها نیز رشد و توسعه مناسبی نداشته‌اند که این موضوع در سمت بنادر روسیه مشهودتر است.

عدم استفاده از فرصت های صادراتی: در برخی بازه های زمانی، فرصت هایی طلایی برای افزایش روابط اقتصادی میان ایران و روسیه نمود پیدا کرده است که متاسفانه تا کنون به نحو شایانی نتوانسته ایم از آنها بهره برداری کنیم به عنوان مثال: به دنبال تحریم های روسیه توسط غرب در ماجرای الحاق کریمه و همچنین سرنگونی جنگنده روسیه توسط آنکارا، روابط روسیه با اتحادیه اروپا و ترکیه دچار تنش های شدید شد و آنها بخش بزرگی از بازارهای روسیه را از دست دادند. در آن برهه با توجه به ژئوپولتیک جغرافیایی کشور و همچنین تنوع تولیدات داخلی مخصوصاً در حوزه کشاورزی، مسکو از ایران طلب کمک کرد که متاسفانه نتوانستیم در این زمینه فعالانه ظاهر شویم.

ضعف در صنعت بازاریابی: از چالش‌ها و تهدیدهای پیش روی گسترش مبادلات تجاری ایران و روسیه، ضعف هر دو طرف در کسب شناخت از ظرفیت‌ها، نیازمندی‌ها، ذائقه و استانداردهای طرف مقابل در حوزه کالا و خدمات است که در دسترس نبودن اطلاعات جامع کاربردی برای تولیدکنندگان و صادرکنندگان هر دو کشور، مانعی جدی برای افزایش مراودات اقتصادی است. ضعف نهادهای مسئول در شناسایی این ظرفیت‌ها نیز بر این بی‌اطلاعی افزوده است. همچنین غفلت از ظرفیت‌هایی چون نمایشگاه‌های کالا و خدمات و ایجاد فروشگاه‌های زنجیره‌ای در کشور مقصد، می‌تواند همکاری‌های دو کشور را تسهیل کند و دسترسی به بازار دوجانبه را افزایش دهد.

حوزه گمرکی: یکی دیگر از مشکلات جدی بر سر راه افزایش مبادلات تجاری ایران و روسیه، از یک سو تعرفه‌ها و عوارض گمرکی بالای روسیه و از سوی دیگر نبود پروتکل مشترک بین گمرک ایران و روسیه است که کار را برای صادرکنندگان دو طرف و به ویژه ایران دشوار می‌کند.

موضوعات فرهنگی: ایجاد موج روس هراسی توسط برخی جریان ها با هدف تخریب اعتماد عمومی مردم به منظور ایجاد نگرانی و نارضایتی از توسعه روابط میان تهران و مسکو و همچنین پافشاری و تاکید برخی جریان ها بر غیر قابل اعتماد بودن روس ها و ایجاد تبلیغات روانی از بد عهدی روس ها و زیان های وارد شده بر ایران در طول تاریخ از مواردی هستند که بر اقبال عمومی در توسعه روابط اقتصادی و بازرگانی با روسیه تاثیرگذار هستند در حالیکه برای کسب منافع حداکثری در روابط بین الملل، بکارگیری یک سیاست خارجی پویا مبتنی بر توازن بخشی روابط با غرب و شرق امری بدیهی است.

در این راستا و به منظور کاهش برخی نگرانی های از این نوع که همواره مانع گسترش روابط تجاری خرد و کلان می شود، درک مناسب و شناخت صحیح از رفتارهای یکدیگر امری بدیهی است. در این زمینه توسعه صنعت گردشگری میان دو کشور از مواردی است که می تواند تا حدودد زیادی به اعتمادسازی و رفع برخی نگرانی های تجار دو کشور کمک کند که برای مرتفع ساختن آن، اراده‌ای جدی از سوی دو کشور نیاز است.

برخی راهکارها و سیاست های اجرایی مشخص که می تواند در توسعه هرچه بهتر روابط اقتصادی میان دو تهران و مسکو مثمر ثمر باشد عبارتند از:

عقد قرادادهای همکاری بلند مدت: عقد قرادادهای بلند مدت زیربنایی و اقتصادی و افزایش همکاری های همه جانبه با مسکو در چارچوب اتحادیه ها و سازمان های منطقه ای، نقش مهمی در ارتقاء ظرفیت همکاری های دو کشور ایفا می کند. در این زمینه پیش نویس پیشنهادی کشور تحت عنوان «موافقتنامه جامع همکاری‌های بیست ساله» بین دو کشور، دی ماه ۱۴۰۰ مطرح و مورد مذاکره قرار گرفت. همچنین مسئله هسته ای، امکان خرید تسحیلات نظامی از سوی ایران؛ همکاری های دوجانبه مشترک منطقه ای و مسائل امنیتی منطقه از نکات حائز اهمیت در گسترش روابط دو جانبه تلقی می شود.

سازمان منطقه ای اتحادیه اقتصادی اوراسیا: عضویت ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به عنوان کشوری که به موازات داشتن روابط خوب با روسیه، دارای موقعیت جغرافیایی راهبردی در منطقه نیز هست به معنای حلقه‌ای مهم در تحقق اهداف ژئوپولیتیکی دو طرف تعبیر می‌شود در این چارچوب ایران ضمن بهره‌برداری از ظرفیت‌های اقتصادی اتحادیه اقتصادی اوراسیا می‌تواند از منافع سیاسی عضویت در یک سازمان منطقه‌ای نیز بهره‌مند شود همچنین روسیه در رقابت‌های ژئوپولیتیکی و ژئواستراتژیکی در برابر آمریکا‌، رویکردی مبتنی بر نگاه به شرق را در دستور کار خود قرار داده لذا خواستار افزایش ظرفیت‌های اقتصادی و سیاسی خود و کشورهای پسا شوروی و استفاده از ظرفیت‌های بالقوه بازیگران پیرامونی و نهادسازی‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی در منطقه است. در این فرایند اتحادیه اقتصادی اوراسیا یک بلوک ژئواکونومیکی در محیط پیرامونی روسیه است که در همسو‌سازی اقتصادی آن گروه از کنشگرانی که با توجه به مقتضیات ژئوپلیتیکی‌شان از روابط خوبی با روسیه و اتحادیه برخوردارند نقش مهمی ایفا می‌کند. در نتیجه دغدغه‌های ژئوپلیتیکی مشترک در کنار وجود بستر ژئوپلیتیکی مناسب منجر به تعمیق مراودات اقتصادی، سیاسی، امنیتی میان ایران و اعضای اتحادیه خواهد شد که عواملی مهم در توسعه زیرساخت‌های اقتصادی کشور و کاهش وابستگی اقتصاد به نفت ارزیابی می‌شود. تنوع بازار و منابع موجود در کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا به موازات تلاش اعضا برای تلفیق همکاری‌ها با سایر سازمان‌ها مانند «اتحادیه اروپا»، «سازمان آ سه آن»، «بریکس»، «مجمع کشورهای صادر کننده گاز» و طرح‌های ترانزیتی «یک کمربند ـ یک راه» و «کریدور شمال ـ جنوب» به ایجاد فضای بازتر اقتصادی برای کشور خواهد انجامید. همچنین در شرایط فعلی که صادرات نفت ایران توسط آمریکا با موانعی رو به رو است، نیازسنجی بازار کشورهای همسایه و توسعه بازارهای غیرنفتی با حمایت از تولید داخل، در بستر عضویت در اتحادیه اوراسیا، می‌تواند به درآمدزایی اقتصادی کشور کمک شایانی کند. به علاوه، با توجه به اینکه اتحادیه اوراسیا پرداخت‌های تجاری با ارز ملی را به ۷۰ درصد افزایش داده است، انتظار می‌رود سهم دلار در مبادلات تجاری اتحادیه کاهش یابد.

تسریع در توسعه بنادر و افزایش ظرفیت ناوگان حمل و نقل ترکیبی: گسترش روابط دوستانه با همسایگان، چندجانبه‌گرایی و تلاش برای افزایش همکاری با سازمان‌های منطقه از رویکردهای سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران است که علی‌رغم ایجاد منافع سیاسی ـ اقتصادی برای کشور می‌تواند بخشی از آثار و تبعات تحریم‌های اعمال شده از سوی غرب را جبران کند. بنابراین با توجه به موقعیت استراتژیک جغرافیایی کشور (جاده ابریشم، راه‌آهن سراسری آسیا، کریدور تراسیکا و کریدور شمال ـ جنوب) همچنین توان هم‌تکمیلی اقتصاد ایران و کشورهای حوزه آسیای مرکزی، قفقاز و روسیه و عزم جدی در افزایش همکاری‌های متقابل در حوزه‌های زیرساختی و انرژی، نقش ایران را در منطقه پررنگتر کرده است. همچنین موقعیت ژئوپلیتیکی حائل ایران، میان دریای خزر و آبهای آزاد جنوب، بهترین و مقرون به صرفه‌ترین مسیر در ایجاد کریدور شمال – جنوب است. این ظرفیت می تواند موجب توسعه زیرساخت‌های ترانزیتی کشور از طریق مناطق آزاد چابهار، اروند، منطقه ویژه اقتصادی بندر شهید رجایی، بندرهای شمالی کشور از جمله خطوط دریایی (انزلی، نوشهر، امیرآباد) به آستاراخان در روسیه و اکتائو در جمهوری قزاقستان و تسریع در تجهیز و بهره‌برداری از این بنادر شود و در صورت موقعیت شناسی و مدیریت صحیح، ایران به قطب ترانزیت کالا در منطقه تبدیل خواهد شد.

حوزه کشاورزی: روسیه در حال حاضر یکی از کشورهای مصرف کننده در زمینه محصولات کشاورزی است. با توجه به تنوع آب و هوایی کشور، می توانیم در زمینه محصولات کشاورزی صادرات قابل توجهی به کشورهای همسایه مخصوصاً فدراسیون روسیه داشته باشیم. در طرف مقابل روسیه ظرفیت بالایی در حوزه غلات و دانه‌های روغنی دارد که یکی از نیازهای جدی ایران هست. همچنین روسیه در حوزه تکنولوژی، ماشین آلات کشاورزی و بذر نیز می‌تواند نیازهای ایران را مرتفع کند و همکاری‌های تجاری متقابلی در این حوزه داشته باشیم. با توجه به جمعیت قابل توجه مسلمانان روسیه، ایران می تواند در عرصه صادرات محصولات غذایی حلال برای مسلمانان آن کشور نیز فعالیت گسترده ای داشته باشد.

جمع بندی: با نگاهی به ظرفیت های تولیدی که در داخل کشور وجود دارد و بررسی و نیازسنجی بازارهای کشورهای همسایه از جمله اعضای اتحادیه اقتصادی اوراسیا که جمهوری اسلامی ایران نیز با آن توافق نامه تجارت ترجیحی امضا کرده و همچنین با توجه به جنگ روسیه و اوکراین و به تبع تحریم های اتحادیه اروپا و آمریکا علیه روسیه که به سوق دادن اقتصاد روسیه به سمت بازار  همسایگان و کشورهای شرقی منجر شده است لذا با بررسی بهتر و دقیق تر و شناسایی فرصت ها و رفع موانع موجود، می توان اقدامات شایانی در راستای توسعه صنایع تولیدی داخلی و گسترش اقتصاد غیرنفتی بعمل آورد.

نویسنده: حامد موذنی، کارشناس مسائل روسیه و منطقه /دیپلماسی ایرانی