دیپلماسی ایرانی: پرونده فروش سوخو – ۳۵  از سوی روسیه به ایران موضوعی است که در روند تحولات سیاست خارجی هر از گاهی باز و بسته می شود. اخیراً دوباره این مسئله به محافل سیاسی و رسانه ای باز گشته است. علت این بازگشت هم به اظهارات نماینده مجلس پیرامون ورود جنگنده‌های سوخو – ۳۵ به کشور در اوایل سال آینده باز می گردد. ۲۵ دی ماه بود که شهریار حیدری، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی در گفت وگویی، اظهار داشت که «جنگنده‌های سوخو – ۳۵  که ایران به روسیه سفارش داده است، اوایل سال آینده (شمسی) وارد کشور می‌شود. البته این نماینده موضوع را فراتر از فروش سوخو – ۳۵  می داند. چون حیدری در ادامه همین مصاحیه عنوان داشت: «ما به کشور روسیه سفارش‌هایی نظیر سیستم‌های پدافندی، موشکی و همچنین بالگرد را نیز داده‌ایم و اکثر این سلاح‌ها به‌زودی وارد کشور می‌شوند.»

اواسط آذر ماه سال جاری هم جان کربی از احتمال ارسال این جنگنده ها به ایران خبر داده بود. سخنگوی شورای امنیت ملی کاخ سفید در یک نشست خبری با تکیه بر ارزیابی‌های اطلاعاتی واشنگتن در مورد گسترش همکاری‌های نظامی ایران و روسیه گفت: «مسکو به دنبال همکاری با تهران در زمینه هایی مانند توسعه تسلیحات و آموزش است. ما نگران هستیم که روسیه قصد دارد قطعات نظامی پیشرفته ای را در اختیار ایران قرار دهد، مانند هلیکوپتر و سامانه های پدافند هوایی؛ طبق گزارش‌ها، از بهار امسال، خلبانان ایرانی در روسیه برای یادگیری نحوه پرواز با سوخو – ۳۵ آموزش می‌بینند. این نشان می دهد که ایران ممکن است ظرف یک سال آینده جنگنده دریافت کند. این جنگنده‌ها نیروی هوایی ایران را نسبت به همسایگان منطقه‌ای خود به طور قابل توجهی تقویت می‌کنند. این یک مشارکت دفاعی تمام عیار است که برای اوکراین و همسایگان ایران مضر است. ما از ابزارهایی که در اختیار داریم برای افشای و مختل کردن این فعالیت‌ها استفاده خواهیم کرد و آماده انجام کارهای بیشتری هستیم.»

طی سال‌های گذشته، گمانه‌زنی‌هایی درباره خرید جنگنده‌های سوخو – ۳۰ از روسیه مطرح شد و در برخی مقاطع زمانی این گمانه‌زنی‌ها قوت هم می‌گرفت. این موضوع با شدت و ضعف ادامه داشت تا اینکه شهریور ماه امسال امیر واحدی، فرمانده نیروی هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران در گفت وگویی با تأیید خبر خرید جنگنده از روسیه برای نیروی هوایی ارتش تأکید کرد که خرید جنگنده‌های سوخو – ۳۵ در دستور کار نهاجا قرار دارد و خرید جنگنده سوخو – ۳۰ در برنامه نهاجا قرار ندارد. تاکنون اخبار غیررسمی متعددی درباره خرید جنگنده از روسیه، نوع، تعداد و زمان تحویل آنها به ایران منتشر شده است و در جدیدترین اظهار نظر، عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس می‌گوید این جنگنده‌ها اوایل سال آینده به ایران می‌آید. در همین راستا طی نشست خبری دیروز دوشنبه، ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه هم در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه گفته می‌شود ایران از روسیه هواپیمای جنگی خریده است، گفت: «این سوال پیش از این نیز از من پرسیده شده و همانطور که پیش از این گفتم من در مقامی نیستم که در این ارتباط اظهار نظر کنم.»

نشریه نیوزویک هم پیرو تقویت گمانه زنی ها در خصوص احتمال ارسال سوخو – ۳۵ به ایران در اویل ۱۴۰۲ در گزارشی نوشت: «تحویل جنگنده‌های پیشرفته سوخو – ۳۵ از سوی روسیه به ایران که در آستانه نهایی شدن قرار دارد، دورانی تازه در روابط تهران و مسکو را آغاز خواهد کرد.» به نوشته نیوزویک، روابط نظامی رو به توسعه ایران و روسیه، تاثیرات زیادی بر منافع امنیتی واشنگتن و هم‌پیمانانش در خاورمیانه خواهد داشت. این مجله آمریکایی در ادامه خاطرنشان کرد: «این تحول، اولین خرید بزرگ ایران از جنگنده‌های خارجی در قرن حاضر محسوب می‌شود که نیروی هوایی ایران را تقویت می‌کند و راه را برای مبادلات تسلیحات نظامی بین این دو قدرت در آینده، هموار می‌‌‌سازد.» نیوزویک در ادامه در ارتباط با قدرت جنگنده‌های سوخو – ۳۵ روسی، عنوان کرد: «قابلیت‌هایی که این جنگنده از آن برخوردار است، آن را در خاورمیانه بی‌رقیب ساخته است.»

کن کاساپوغلو، کارشناس ارشد موسسه هادسون مستقر در واشنگتن و کارشناس تحقیقات امنیتی و دفاعی در مرکز مطالعات اقتصاد و سیاست خارجی استانبول ترکیه، دلایل متعددی ارائه کرده است که چرا خرید سوخو – ۳۵ از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نخست، او استدلال کرد که چنین جنگنده برتر و فوق مانورپذیر، کنترل تهران بر حریم هوایی ایران را تقویت می‌کند. یوری اسلیوسار، رئیس شرکت هواپیمایی متحد روسیه، هواپیمای سوخو – ۳۵ از نوع (s) مدلی را که ظاهرا قرار است به ایران منتقل شود، در نبردهای هوایی بی‌‌‌رقیب توصیف کرده است. در چنین سطح پیشرفته‌ای برای هواپیماهای نسل چهارم سوخو – ۳۵ احتمالا در خاورمیانه متمایز خواهد شد. جایی که همان‌طور که کاساپوغلو اشاره کرد، به جز اسرائیل، هیچ متحد ایالات متحده در منطقه با هواپیماهای نسل پنجم عملیات پروازی انجام نمی‌دهد.

او همچنین گفت که سوخو – ۳۵ هرگونه اقدام پیشگیرانه اسرائیل علیه ایران را پیچیده می‌کند، در شرایطی که نیروهای نظامی و جنگنده‌های رادارگریز نسل پنجم اف – ۳۵ اسرائیل از برتری هوایی در سراسر منطقه برخوردار هستند. «گای پلابسکی»، کارشناس صاسرائیل در امور تسلیحاتی در این باره به نیوزویک گفت: «این جنگنده روسی با توجه به ویژگی‌هایی که از آن بهره‌مند است، یک درنده خطرناک در برابر جنگنده‌های نسل چهارم و حتی نسل ۵/ ۴کشورهای غربی محسوب می‌شود.» وی با اشاره به اینکه تحویل جنگنده‌های سوخوی سو ۳۵ روسی به ایران می‌تواند قواعد بازی نظامی در خاورمیانه را تغییر دهد، افزود: «تحویل این جنگنده‌ها به ایران در کنار استقرار سیستم دفاع موشکی اس ۴۰۰ در این کشور، می‌تواند به چالش بزرگی برای جنگنده‌های نسل چهارم نیروی هوایی ارتش اسرائیل (رژیم صهیونیستی) تبدیل شود.»

مقامات سابق اسرائیل نیز قبلا به نیوزویک در مورد پیامدهای استراتژیک بالقوه درازمدت مشارکت رو به رشد دفاعی روسیه و ایران ابراز نگرانی کرده بودند. با این حال خرید هواپیماهای سوخو-۳۵ از سوی ایران ماه‌ها پس از انتشار گزارش‌هایی مبنی بر دستیابی روسیه به مهمات سرگردان، که گاهی اوقات به عنوان پهپادهای کامیکاز یا انتحاری از آنها یاد می‌شود، مانند شاهد-۱۳۱ و شاهد-۱۳۶ در اوکراین آشکار شد. اگرچه مقامات ایرانی ارسال هواپیماهای بدون سرنشین به روسیه را به عنوان بخشی از توافق‌‌‌های قبلی که قبل از جنگ منعقد شده بود، پذیرفته‌‌‌اند، اما تهران به طور صریح از کمپین مسکو در اوکراین حمایت نکرده است. مقامات ایرانی همچنین دستیابی کشورشان به تسلیحات روسی را به عنوان یک تحول طبیعی در تلاش تهران برای به‌روز‌رسانی نیروی هوایی خود به تصویر کشیده‌اند که هیچ قدرت سومی را هدف قرار نمی‌دهد.

تشکیک در صحت اصل ماجرا!

فارغ از این نکته باید صحت این ادعا را هم مد نظر قرار داد. به ویژه آنکه همزمان با داغ شدن  مسئله استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی در جنگ اوکراین که به کاهش سطح روابط دیپلماتیک کی یف با تهران منجر شد، این احتمال مطرح است که شاید فروش پهپادها از سوی ایران به روسیه ناظر به تلاش‌های جمهوری اسلامی برای خرید جنگنده سوخو – ۳۵ است.

اما تا چه اندازه می‌توان این ادعاها را نزدیک به واقعیت دانست؟ با توجه به تجربه تلخ فروش سامانه موشکی اس – ۳۰۰ از طرف روس‌ها به ایران آیا می‌توان به خرید سوخو – ۳۵ از مسکو امید داشت؟ آیا روسیه با در اختیار گرفتن پهپادهای ایرانی حاضر به دادن جنگنده سوخو – ۳۵ به تهران خواهد شد؟ محسن جلیلوند در گفت وگویی که با «شرق» داشت پیرامون این سوالات به «مسئله توازن بین دو جنگ افزار پهپاد ایرانی و  جنگنده سوخو -۳۵ اشاره کرد.»

این استاد روابط بین الملل اساسا «پهپاد را یک ابزار جنگی تاکتیکی می داند و در مقابل جنگنده‌ها، هواپیماهای شکاری و بمب افکن‌ها سلاح‌های راهبردی ارتش در قوای دفاعی هر کشوری قلمداد می کند.» از این منظر، جلیلوند «وزن دهی به این دو مسئله کاملا اشتباه دانسته» و تاکید دارد که «بعید به نظر می‌رسد روسیه به دلیل استفاده از پهپادهای جنگی ایران خود را موظف بداند که جنگنده سوخو – ۳۵ را به ایران بفروشد و یا حتی اگر مقامات ایران چنین تصوری دارند که می‌توانند با فروش و ارسال پهپاد، روسیه را متقاعد به دادن جنگنده به ایران کنند، کاملا در اشتباه هستند.»

این تحلیلگر در بخش دیگری از نکات خود به سابقه و تجربه فروش سامانه موشکی اس – ۳۰۰ توسط روسیه به ایران اشاره می کند و به شرق می گوید: «ما دیدیم که مسکو چه بازی‌های سیاسی و منت هایی را برای فروش این سامانه موشکی بر سر ایران پیاده کرد. با استناد به همین تجربه بعید است، تاکید دارم بعید است از اساسا سوخویی در کار باشد.» این کارشناس حوزه بین الملل در ادامه روی نکته مهمتری دست می گذارد و یادآور می شود که «فروش و ارسال پهپاد یک قرارداد راهبردی و استراتژیک در معادلات جنگی نیست، در صورتی که فروش جنگنده یک قرارداد راهبردیِ تسلیحاتی تلقی می‌شود.»

با ذکر این گزاره تحلیلی، جلیلوند اعتقاد دارد که «روسیه برآورد، تلقی و خوانش استراتژیکی از روابط و مناسبات خود با جمهوری اسلامی ایران، حتی در حوزه نظامی و علیرغم همکاری‌های میدانی در سوریه ندارد؛ یعنی برخلاف ارزیابی مقامات ایران که خود را متحد راهبردی روسیه و چین می‌دانند، مسکو به هیچ عنوان چنین نگاهی به تهران ندارد. به همین دلیل هم اساسا بنایی برای فروش جنگنده‌ها و دیگر سلاح‌های راهبردی مانند سوخو -۳۵ به ایران ندارد.»

جنگنده های نسل ششم و تلاهای تل آویو معادله را به هم می زند؟

در کنار گفته های محسن جلیلوند، حسین اسعدیان هم بر این باور است که فارغ از کارایی جنگنده های نسل چهارم در شرایطی که اکنون جنگ های هوایی خود را مهیای ورود جنگنده های نسل ششم می کنند، باید به صحت اصل خبر شک داشت. مفسر حوزه امنیتی به دو خبر روزهای اخیر نقبی می زند؛ خبر نخست، تلاش های روسیه در کنار آمریکا و چین برای ساخت جنگنده‌های نسل ششم ناظر به میگ – ۴۱ باز می گردد. در کنارش این تحلیلگر حوزه سیاست خارجی، خبر درخواست رسمی اسرائیل برای تحویل گرفتن ۲۵ جنگنده نوع پیشرفته اف – ۱۵ (مدل EX) از ایالات متحده را هم مطرح می کند.

خبر دوم از نگاه اسعدیان برای تهران اهمیت مضاعف دارد، چرا که هدف این خرید، حمله احتمالی به ایران خواهد بود. در تشریح این نکته، تحلیلگر حوزه سیاست خارجی یادآور می شود که جنگنده اف – ۱۵ بیشتر از هر جنگنده دیگری در کلاس خود سلاح حمل می کند و می تواند سلاح های مافوق صوت تا طول ۲۲ فوت و وزن تا هفت هزار پوند را پرتاب نماید. اما اهمیت مضاعف آن از دیده این کارشناس، هم به نوع جنگنده و هم به نوع تجهیزاتی بازمی‌گردد که می‌تواند در این نوع جنگنده ها مورد استفاده قرار گیرد. به باور اسعدیان تجهیزات، موشک و راکت هایی که روی این نوع جنگنده سوار می شوند، قابلیت تخریب تاسیسات در عمق زمین را هم دارند.

در فراز دیگری، این تحلیلگر حوزه سیاست خارجی، پاسخ گنگ ناصر کنعانی و اظهار بی اطلاعی سخنگوی وزارت امور خارجه طی نشست دیروز را در دو بُعد تفسیر می کند؛ یا اینکه به زعم اسعدیان چنین قراردادی وجود ندارد و به همین دلیل نمی توان صحت آن را تایید کرد و یا اینکه این قرارداد فروش سوخو به ایران وجود دارد و وزارت امور خارجه از آن بی اطلاع است. البته در یک گزینه دیگر این کارشناس یادآور می‌شود که احتمالاً وزارت امور خارجه برای جلوگیری از برخی حواشی و تلاش های مخرب به خصوص از جانب اسرائیل، ایران سعی دارد از تایید رسمی آن جلوگیری کند.

در این میان نکته‌ای که از نگاه این کارشناس مسائل بین الملل اهمیت دارد، آن است که روسیه با پوست اندازی سیاست خارجی اسرائیل در دوره نتانیاهو احتمالاً حتی اگر فروش این جنگنده را هم در دستور کار خود قرار داده بود، آن را به تهران تحویل نخواهد داد تا مانع از دور شدن تل آویو از مسکو نشود. موید گزاره یاد شده از دید این مفسر حوزه سیاست خارجی به پیام تبریک ولادیمیر پوتین برای به قدرت رسیدن نتانیاهو و همچنین گفته های نخست وزیر اسرائیل در جهت تغییرات اساسی در سیاست خارجی (اسرائیل) پیرامون جنگ اوکراین و تلاش های تل آویو برای احیای روابط با مسکو باز می گردد.