رشد نابرابری های اقتصادی در ایران

جمهوری اسلامی ایران از آغاز به کار خود که با جنگ مواجه بود تا امروز که با تحریم همراه است چه عملکردی در زندگی اقتصادی دهک‌های مختلف داشته است؟ جواد صالحی اصفهانی، استاد دانشگاه حدود دو ماه پیش در مقاله‌ای به بررسی عملکرد دولت‌های مختلف پرداخته است.

در این مقاله از یک روش نسبتا ساده برای نمایش وضعیت اقتصادی دهک‌های مختلف استفاده شده است. نمودارها نشان می‌دهند که در آن دوره، هر دهک چقدر از رشد اقتصادی منتفع شده است. در واقع، محور عمودی درصد رشد اقتصادی متناظر برای هر دهک است که در محور افقی از یک تا ده آورده شده‌اند. اگر رشد اقتصادی متوازن باشد، طبیعتا نمودار یک خط افقی خواهد بود. اما اگر رشد اقتصادی به نفع دهک ثروتمند (دهم) باشد نمودار را صعودی می‌بینیم و در دوره‌های بازتوزیع بیشتر ثروت، نمودار نزولی و به نفع دهک فقیرتر (یک) خواهد بود.

دوره جنگ (۱۹۸۴ تا ۱۹۸۸): این دوران که با نخست‌وزیری میرحسین موسوی و ریاست‌جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر انقلاب همراه بوده، در مجموع بهبود نسبی اوضاع اقتصادی خانوارهای فقیر رخ داد. یعنی استانداردهای زندگی به طور کلی کاهش یافت، اما طبیعتا برای فقرا شدت بدتر شدن کمتر بود.
عملکرد اقتصادی دهک‌های مختلف در دوره جنگ سال‌های ۱۹۸۴ تا ۱۹۸۸

دوره سازندگی در دولت هاشمی (۱۹۸۹ تا ۱۹۹۷): بهبود میانگین اوضاع اقتصادی مردم را شاهد بودیم، اما مشخصا دهک بالایی روند بهتری را تجربه کردند. برخی منتقدان این روند را به اجرای سیاست‌های توصیه‌ای صندوق بین‌المللی پول (IMF) و بانک جهانی نسبت می‌دهند، اما واقعیت این است که میزان قرض گرفتن ایران از این موسسات در حدی نبود که بخواهد چنین روندی را توضیح دهد. بنابراین، دلیل اصلی اتکای بیشتر به «مکانیزم بازار» در دوران هاشمی است که باعث رشد اقصتادی و البته نوعی نابرابری به نفع قشر ثروتمند می‌شود.
عملکرد اقتصادی دهک‌های مختلف در دوره هاشمی رفسنجانی سال‌های ۱۹۸۹ تا ۱۹۹۶

دوره اصلاحات در دولت خاتمی (۱۹۹۷ تا ۲۰۰۵): هرچند با وعده رشد اقتصادی و عزت و ژست سوسیال-دموکراسی به میدان آمد و تیم وی منتقد سیاست‌های نئولیبرال دولت هاشمی رفسنجانی بود، در فضای رشد اقتصادی مثبت، همچنان دهک‌های بالایی اوضاع بهتری پیدا کردند.
عملکرد اقتصادی دهک‌های مختلف در دوره خاتمی سال‌های ۱۹۹۷ تا ۲۰۰۴

دولت احمدی‌نژاد (۲۰۰۵ تا ۲۰۱۲): محمود احمدی‌نژاد یک شیفت اساسی در رویکردهای سیاسی و اقتصادی ایران بود. وی به عنوان یک رئیس جمهور پوپولیست تمایل به پرداخت‌های نقدی به فقرا داشت و می‌خواست نفت را سر سفره مردم بیاورد. هدفمندی یارانه‌های انرژی و پرداخت نقدی آن به مردم در مجموع روند نابرابری در اقتصاد ایران را معکوس کرد. البته این اقدام با هزینه سنگینی انجام شد، به طوری که به جز سه دهک اول که رشد مثبت اندکی را تجربه کردند، سایر افراد جامعه با تضعیف وضعیت اقتصادی مواجه شدند. یکی از اشتباهات وی بی‌توجهی به سرمایه‌گذاری بخش خصوصی بود که باعث شد در نهایت فوران درآمدهای نفتی در اوایل سال‌های ۲۰۰۰ مصرف را افزایش داد بدون آنکه هیچ اشتغال‌زایی ایجاد کند. همچنین رویکرد بی‌اعتنایی وی به تحریم‌های بین‌المللی نیز منجر به رفتن پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل و تشدید تحریم‌ها شد که هنوز هم اقتصاد ایران با این مسائل درگیر است.
عملکرد اقتصادی دهک‌های مختلف در دوره احمدی‌نژاد سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۳

دولت روحانی (۲۰۱۳ تا کنون): در سال ۹۲ رای مردم به یک رئیس جمهور معتدل و نزدیک به هاشمی رفسنجانی، نوعی تغییر مسیر مجدد بود. فردی که با شعار رفع تحریم‌ها آمد. بنابراین، دوره وی را می‌توان به در بخش بررسی کرد از ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۷ و دوره پس از ترامپ و خروج وی از برجام یعنی سال‌های ۲۰۱۸ و ۲۰۱۹ (داده‌های مربوط به ۲۰۲۰ در زمان نوشتن این گزارش موجود نبوده است).

در دوره نخست که با رفع تحریم‌ها، رشد اقتصادی سریعی نیز تجربه شد، مشاهده می‌شود این رشد عمدتا به نفع دهک‌های بالای جامعه بوده است.

اما در دو سال بعدی که تحریم‌ها و فشار حداکثری را شاهد بودیم، رشد اقتصادی سقوط سنگینی را تجربه کرد و از مثبت ۷ درصد به منفی ۶ درصد رسید. به این ترتیب، همه دهک‌ها با افت درآمد مواجه شده‌اند که البته دو دهک پایینی و بالایی بیشترین آسیب را دیده‌اند.
منبع:بورسان