دیروز دوشنبه در حالی تهران میزبان جیحون بایراموف، وزیر امور خارجه جمهوری آذربایجان بود که این کشور خود را برای رزمایش مشترک سه جانبه با ترکیه و گرجستان تحت عنوان «جاودانگی ۲۰۲۲» در اکتبر سال جاری (۱۷ تا ۲۸ اکتبر) آماده می کند. به موازات آن در اوایل هفته جاری نیز اخباری دال بر برگزاری رزمایش مشترک باکو- آنکارا منتشر شد که نشان می دهد الهام علی اف برای رفع نگرانی احتمالی تهران در خصوص برگزاری پی در پی این رزمایش ها با هدف امنیتی کردن منطقه قره باغ و قفقاز جنوبی پس از جنگ ۴۴ روزه پاییز سال ۲۰۲۰ و پیگیری دیپلماسی متوازن سعی در اعزام  وزیر امور خارجه اش به تهران را داشته است.

با توجه به همین نکته حسین امیرعبداللهیان با درک درست از شرایط در نشست مطبوعاتی دیروز (دوشنبه) خود با همتای آذربایجانی اش از گفت وگوهای سه جانبه وزیران امور خارجه ایران، آذربایجان و ترکیه به میزبانی تهران در آینده ای نزدیک خبر داد. هم چنین رئیس دستگاه دیپلماسی کشور در این نشست مطبوعاتی به اجلاس ۳+۳ هم اشاره کرد؛ اجلاسی که به زعم امیرعبداللهیان اکنون در سطح کارشناسان ارشد کشورهای عضو در ایران برگزار می‌شود و در گام بعدی نشست وزیران امور خارجه این فرمت (۳+۳) با حضور وزیران امور خارجه ایران، آذربایجان، گرجستان، روسیه، ارمنستان و ترکیه برگزار خواهد شد.

این اشارات سکاندار سیاست خارجی ایران به خوبی موید آن است که تهران به رفتارهای جمهوری آذربایجان با مدیرت ترکیه واقف است لذا به سمت دیپلماسی فعال در حوزه قفقاز جنوبی با کمک دیگر کشورهای همجوار رفته تا مانع از تحقق هدف غایی باکو – آنکارا در خصوص تغییر ژئوپلتیک این منطقه (قفقاز جنوبی) در کنار مرزهای ایران شود.

به هر حال تروئیکای آنکارا- باکو – تفلیس پس از جنگ دوم قره باغ عملا در صدد حصر ژئوپلتیک منطقه ای جمهوری ارمنستان هستند که در حقیقت انزوا و قطع دسترسی ایران به اروپا را شکل می دهد. لذا تهران علاوه بر پیگیری نشست ها در فرمت ۳+۳، به هر نحوی سعی دارد تا تعاملات دو جانبه با باکو را به سمتی بکشاند که تغییرات ژئوپلتیکی مدنظر جمهوری آذربایجان و به خصوص ترکیه، عملا محل و فضایی برای بروز و ظهور پیدا نکند.

با همین نگاه تاکید بر موضوعاتی چون افزایش حجم تبادلات بین دو کشور، انتقال انرژی، تقویت و بهسازی حوزه ترانزیت کالا و خدمات، صادرات نیرو، بهره برداری از پروژه های مشترکی نظیر سدهای خداآفرین و همچنین قیز قلعه سی، همکاری در رابطه با مسائل زیست محیطی از جمله موضوع ارس، کمک به بالا بردن سطح رفت و آمد تجار، بازرگانان، دانشجویان و توریست های دو کشور ایران و آذربایجان و مسائلی از این دست از سوی جمهوری اسلامی در دستور کار قرار گرفته است. کما اینکه تک تک این نکات دیروز دوشنبه در دیدار حسین امیرعبداللهیان و جیحون بایراموف مطرح شد تا در سایه پررنگ شدن مناسبات دو کشور، ایران از گسل باکو ذیل تحریک انکارا جلوگیری کند.

اگر چه به باور جمهوری اسلامی روابط دو کشور ایران و آذربایجان از مرحله «سوء تفاهم» عبور کرده است، اما باید اذعان داشت که مدیریت رفتارهای باکو برای تهران قدری مشکل خواهد بود. چرا که تداوم جنگ اوکراین و به دنبالش کاهش تمرکز روسیه بر دیگر مناطق از سوریه و خاورمیانه گرفته تا قره باغ و قفقاز جنوبی فرصتی مغتم را برای باکو – آنکارا شکل داده که ضمن تقویت مناسبات دوجانبه در هم ابعاد سیاسی، دیپلماتیک، اقتصادی، تجاری، انرژی و … به فکر تشدید تحرکات نظامی – دفاعی در منطقه باشند. در این بین گرجستان به عنوان بازیگر سوم این تروئیکای ضدروسی عمل می کند.

در عین حال جمهوری آذربایجان در صدد است تا بتواند در حوزه دیپلماسی انرژی هم با حمایت ترکیه از فرصت جنگ اوکراین در جهت تحقق منافع خود نهایت استفاده را ببرد و نفت خود را به مقصد اروپا روانه کند. در چنین شرایطی امید تهران به فرمت ۳+۳ که در درون دارای افتراقات بسیار گسترده ای از تقابل باکو – ایروان گرفته تا جنگ تفلیس – مسکو و گسل ترکیه و ارمنستان، نمی تواند چندان راهگشا باشد.

لذا جمهوری اسلامی باید تاکید جدی بر تقویت مناسبات دوجانبه داشته باشد که البته راهگشا بودن آن هم محل ابهام است. با اینحال دیدار رئیسی و علی اف در عشق آباد و زمینه چینی تهران برای سفر رئیس جمهوری آذربایجان به ایران در آینده نزدیک تا حدی می تواند باکو را از اتخاذ تصمیمات پرریسک دور کند. ضمن آنکه تهران دیپلماسی کج دار و مریزی را در قبال جمهوری آذربایجان پی گرفته است تا به انعطاف مواضع باکو منجر شود. در این راستا ایران از یک طرف از تمامیت این کشور (جمهوری آذربایجان) حمایت می کند و در عین حال بر تداوم روند حل و فصل مسالمت‌آمیز مناقشه قره باغ بر پایه اصول شناخته شده حقوق بین‌الملل تاکید دارد./شرق