سهم توسعه اجتماعی در توسعه ترکیبی ایران

سهم توسعه اجتماعی در توسعه ترکیبی ایران

آرمان امروز- حمید رضا خالدی: براساس آخرین گزارش منتشر شده در مورد«شاخص ترکیبی توسعه» در میان ۱۲۹ کشور جهان و در سال۲۰۲۱، ایران دارای رتبه ۱۰۹ است که نشان می‌دهد کشورمان ازلحاظ رده بندی، در رده « کشورهای توسعه در وضعیت هشدار» قرار دارد. زمانی این شاخص مهم می‌شود که تعدادی از ابراز اندازه‌گیری آن اجتماعی است. در حقیقت «شاخص ترکیبی توسعه» نمایشگری برای نشان دادن وضعیت کلی همه ابعاد و مؤلفه‌های زیرمجموعه توسعه است. زمانی ما از توسعه و توسعه یافتگی کشورمان صحبت می‌کنیم، مفاهیم و مقولات متعددی مدِنظر است که در ارزیابی وضعیت یک کشور باید موردِتوجه قرار بگیرد.
شاخص ترکیبی توسعه متشکل از ۳۸۰ شاخص در ۵ منظر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، فردی و محیط زیستی است، که نماینده ۳۱۲ مؤلفه و مفهومی هستند که درخت نظری توسعه را تشکیل داده‌اند. این شاخص‌ها از منظرهای مختلف توزیع شده‌اند، به‌طوری‌که ۸۸ شاخص اقتصادی، ۶۱ شاخص زیست محیطی، ۱۲۹ شاخص سیاسی، ۵۴ شاخص اجتماعی و ۴۸ شاخص فردی، انتخاب و موردِاستفاده قرار گرفته است. داده های مربوط به این شاخص‌ها برای ۲۱۷ کشور استخراج و استاندارد شده‌اند و پس از غربالگری‌های متعدد ۱۴۹ کشور به عنوان کشورهایی که شاخص محاسبه شده برای آنها معنی دار و قابل اتکا هستند، انتخاب شدند.
رتبه کشورها در شاخص ترکیبی توسعه
بر اساس این رتبه بندی، کشورها برحسب میزان توسعه یافتگیشان به پنج گروه تقسیم شده‌اند. کشورهای توسعه یافته: که نمره شاخص ترکیبی آنها در بیست درصد بالایی نمره قرار دارد و به نظر میرسد در همه ابعاد توانسته اند به بهترین وضعیت ممکن توسعه در دنیای امروز دست یابند. کشورهای پیشرو در توسعه: این کشورها که نمره شاخص ترکیبی توسعه آنها در بیست درصد دوم قرار دارد، هرچند جزو کشورهای توسعه یافته نیستند، اما وضعیت مناسبی از منظرهای مختلف دارند و میتوانند در آینده به گروه کشورهای توسعه یافته بپیوندند. کشورهای در آستانه توسعه: درمورد این کشورها که در حدود میانگین جهانی قرار گرفته اند، میتوان گفت که ریلهای توسعه خود را ایجاد کرده و حرکت خود به سمت توسعه را آغاز کرده اند، اما هنوز نتوانسته اند وضعیت چندان مناسبی را برای خود رقم بزنند و با چالشهایی دست و پنجه نرم می‌کنند. کشورهای توسعه در وضعیت هشدار: وضعیت این کشورها در توسعه چندان مناسب نیست و پایینتر از میانگین جهانی قرار دارند و باید سریعاً تحولاتی را در ساختارهای خود ایجاد کنند تا بتوانند ریلهای توسعه را ایجاد کنند و در مسیر توسعه گام بگذارند. درواقع این کشورها در وضعیت موجود حتی در مسیر توسعه نیز قرار ندارند. لذا وضعیت توسعه آنها در حالت هشدار است که باید به آن توجه کنند. کشورهای توسعه در وضعیت اخطار: وضعیت توسعه در این کشورها اصلاً مناسب نیست و در صورت عدمِ توجه به اخطارها، غرق در بحرانهای مختلف میشوند که بیرون آمدن از آنها کار آسانی نخواهد بود. معمولاً این کشورها نیازمند تحولات عمیق نهادی هستند.
کشورها براساس آمار توسعه
همانطور که در جدول توسعه ترکیبی پایدار سال ۲۰۲۱ دیده می‌شود، ایران از لحاظ شاخصه‌های اجتماعی امتیاز ۳۱/۴۳ را کسب کرده که باعث می‌شود در این شاخصه جزء کشورهای کمتر توسعه یافته قرار داشته باشد. این درحالی است که دانمارک و سوئیس و اتریش و استرالیا جزء کشورهایی هستند که بالاترین نمره شاخصه‌های اجتماعی را دارند و انتهای جدول نیز به کشورهایی مانند گینه بیسائو، زیمبابوه ، ترکمنستان و لیبریا اختصاص دارد. براساس این مطالعات، اکثر کشورهای توسعه یافته دارای امتیاز ۸ یا بالاتر هستند که آنها را در ردیف توسعه انسانی بسیار بالا قرار می دهد. این کشورها دارای دولت‌های باثبات، آموزش و مراقبت های بهداشتی مقرون به صرفه، امید به زنده گی بالا و کیفیت بالای زندگی و اقتصادهای در حال رشد و قدرتمند هستند.
در برابر آن، کشورهای کمتر توسعه یافته هستند که با امتیاز کمتر از ۵۵ در انتهای جدول قرار دارند. این کشورها با دولت‌های بی ثبات، فقر گسترده، عدم دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی و آموزش ضعیف مواجه هستند. علاوه بر این، این کشورها دارای درآمد پایین و امید به زندگی پایین همراه با نرخ بالای زاد و ولد هستند. ایران همانطور که گفته شد در رده ۱۰۹ این جدول قرار دارد. رتبه ایران در این شاخص در حالی  است که ایران از نظر جمعیت، کشور هفدهم، از نظر وسعت، هجدهم و از نظر قدرت و پتانسیل اقتصادی در رتبه بیستم جهان قراردارد که این امر، ناکارآمدی مدیریتی کشور را در بهره برداری از توانایی های بالقوه اش برای توسعه انسانی نشان می دهد.
هم چنین مشکلات متعدد اقتصادی و اجتماعی و ناامیدی از آینده به‌ویژه در نزد جوانان، نرخ ازدواج، نرخ باروری، نرخ رشد جمعیت، نرخ رشد اقتصادی، درآمد سرانه و … را کاهش داده است. از سوی دیگر نرخ طلاق و نرخ مهاجرت به طور فزاینده ای در حال افزایش است. این موارد نگرانی های جدی را در حوزه رویدادهای دموگرافیک و جمعیت شناختی از جمله کاهش نیروی کار جوان و پیری جمعیت سبب شده است. پیش بینی می شود جمعیت جوان ایران در سال ۲۰۵۰ به ۱۴ درصد از کل جمعیت برسد که رقمی بسیار نگران کننده است.
تمرکز بر شاخصه های اجتماعی
در این میان  «شاخص پیشرفت اجتماعی» یکی از مهمترین شاخصه های پنج گانه ای است که در گزارش توسعه ترکیبی پایدار سازمان ملل نقش آفرینی می‌کند.  این شاخصه، شاخصی است که با دیدگاه اجتماعی و انسان‌محور وضعیت توسعه و پیشرفت کشورها را اندازه‌گیری می‌کند. طبق این شاخص، «پیشرفت اجتماعی» عبارت است از «ظرفیت جامعه در برآوردن نیازهای اساسی شهروندان، ایجاد شرایطی که به شهروندان و اجتماعات محلی اجازه دهد کیفیت زندگی خویش را ارتقا داده و تثبیت کنند و به وجود آوردن موقعیتی که همه افراد بتوانند به همه ظرفیت‌ها و توانمندی‌های خود دست یابند.»
ابعاد سه‌گانه شاخص پیشرفت اجتماعی به ۱۲ مولفه و ۵۴ سنجه تقسیم‌بندی می‌شود که هرکدام تعاریف جداگانه دارند و از منابع مختلفی احصاء می‌شوند (نظرسنجی‌های موسسه گالوپ و مرکز تحقیقات پیو، داده‌های بانک جهانی، داده‌های سازمان بهداشت جهانی، داده‌های یونسکو و یونیسف و…). شاخص پیشرفت اجتماعی از ترکیب ۵۴ سنجه و با امتیازدهی (صفر تا ۱۰۰) به دست می‌آید. بررسی جایگاه ایران در آخرین مطالعات منتشر شده در سال ۲۰۲۲ حکایت از آن دارد که جایگاه اجتماعی ایران به رتبه ۱۰۲ جهان رسیده است.
براین اساس کشورها براساس نمره‌ کلی دریافتی رتبه‌بندی می‌شوند. ابعاد و مولفه‌های شاخص پیشرفت اجتماعی عبارتند از:
نیازهای اساسی انسانی: تغذیه و مراقبت‌های پایه پزشکی، آب و بهداشت عمومی، سرپناه /مسکن، امنیت فردی
بنیان‌های به‌زیستن: دسترسی به دانش پایه‌ای، دسترسی به اطلاعات و ارتباطات، سلامت و تندرستی، کیفیت محیط‌زیست
فرصت‌ها: حقوق فردی، آزادی فردی و حق انتخاب، مدارا و ادغام، دسترسی به آموزش عالیچرا اینهمه پایین؟!

امان الله قرائی مقدم، جامعه شناس و صاحب نظر مباحث علوم اجتماعی اجتماعی، در گفت‌و‌گو با «آرمان امروز» در تحلیل گزارش آخرین جایگاه ایران در توسعه ترکیبی می‌گوید: «اصولا مکتب‌های گوناگون فکری از دیدگاه‌های مختلفی، موضوع توسعه ترکیبی را بررسی می‌کنند. مکتب‌هایی مانند فرهنگ شناسان، کارکردگرایان، ساختارگرایان و… برهمین اساس می‌توان جایگاه توسعه ترکیبی ایران را نیز تحلیل کرد. همان‌طور که می‌دانید در رتبه‌بندی جایگاه توسعه‌ای کشورها، شاخص‌های مختلف سیاسی، فرهنگی‌، اجتماعی و اقتصادی و فردی مورد بررسی قرار می‌گیرد، اما به نظر اکثر کارشناسان مهمترین شاخصه مطرح در این زمینه، شاخصه‌های فرهنگی است؛ چرا‌که توسعه اقتصادی باید با ارزش‌های فرهنگی متناسب باشد. با این وجود جامعه ما در برخی از وجوه دارای ارزش‌های فرهنگی مناسبی نیست. مثلا به‌جای آن‌که کار و ارزش  وقت، جزء اولویت‌های جامعه ما باشد، کار و تلاش های «آن» دنیایی را برتر از تلاش «این» دنیایی می‌داند. مانند این جملات که: «این دنیا محل گذر است» یا «برگ عیشی به گور خویش فرست» و از این دست جملات که همگی به‌نوعی تداعی کننده این موضوع است که کار و کوشش در این دنیا چندان جایگاه و ارزشی ندارد.» درحالیکه باید دنیا را مزرعه آخرت دانست.
شاخصه اقتصادی
وی با اشاره به نظریات دیگر تصریح می‌کند: «از دیدگاه برخی از فلاسفه مانند ماکس وبر، عقلانیت یعنی سود و زیان و اعمالی که در عرصه اقتصاد انجام می‌دهیم که در این اعمال نیز ارزش‌های فرهنگی به شدت دخیل هستند. مثلا ما در کشورمان و در معاملات اقتصادی که انجام می‌دهیم به شدت رودربایستی داریم. چنین مسائلی باعث می‌شود تا در چنین نظامی، اقتصاد نتواند به‌خوبی رشد کند. کمااینکه کشورهایی که از نظر ارزش‌های فرهنگی در سطح متزلزلی قرار داشته‌اند، تا زمانیکه دست به انقلاب فرهنگی نزده‌اند، نتوانسته‌اند در سایر موارد نیز پیشرفت کنند. درست مانند اروپا که زمانی پیشرفت کرد که ناهنجارهای فرهنگی قرون وسطی خود را فروریخت و ساختار فرهنگیش را از نو ساخت.»
این جامعه شناس تاکید می کند: به بیانی، از دیدگاه ماکس وبر، کارکردهای هر عنصری در درون آن نهفته است و با همان ساختار جواب می‌دهد. به زبان ساده، متناسب نبودن ارزش‌ها و هنجارها با ساختار یک جامعه باعث کُند شدن روند توسعه آن می‌شود.»
شاخصه اجتماعی
قرائی مقدم در ادامه با ذکر مثالی در این زمینه در ایران می گوید: «مثلا کافی است شما نگاهی به وضعیت روزهای کاری ما در کشور داشته باشید. در ایران سالانه حدود ۱۲۰ روز تعطیل داریم!، اما از سویی امسال حاضر نشدند ساعت‌ها را یک ساعت تغییر دهند. شما در چنین کشوری چگونه می‌توانید انتظار توسعه داشته باشید؟! این درحالی است که اصولا مبانی اقتصاد بر ۱۲ اصل اساسی استوار است که اصل ۸ و ۱۱ آن به صراحت تصریح می‌کند؛ هیچ اقتصادی شکوفا نمی‌شود مگر اینکه آب و هوای حوزه «اجتماعی» آن مساعد باشد.
بررسی شاخصه فردی
این جامعه شناس در بخش دیگری از سخنان خود به شاخصه «فردی» یاد شده در گزارش توسعه ترکیبی اشاره می‌کند: «این شاخصه به مساله جایگاه «فرد» از دید خودش و جایگاه و اهمیت به وی، از منظر «حاکمیت»‌ها می پردازد. براساس اصول علمی، جایگاه هر فرد در جامعه را می‌توان از دو منظر «مکانیکال» و «اُرگانیکال» سنجید. از منظر «مکانیکال»، فرد در یک سیستم و مجموعه جایگاه مستقلی دارد و به سایر اجزای جامعه کاری نخواهد داشت. شما موتور ماشینی را فرض کنید که «فرد» یکی از پیستون‌های آن است. در چنین جامعه‌ای اگر یکی از این پیستون‌ها خراب شود، سایر پیستون ها نیز نمی‌توانند به‌خوبی حرکت کنند. در مقابل در شیوه «اورگانیکال» هر فرد می‌تواند در خوب یا بد کار کردن سایر اجزا به‌طور مستقیم دخیل و تاثیرگذار باشد.»
وی ادامه می دهد: «در چارچوب توسعه ترکیبی، شاخصه فردی را می توان این‌گونه تعریف کرد که ارزشی که فرد به کار خودش می دهد و همچنین جایگاه وی نزد دولتمردان و برنامه ریزان یک جامعه مورد بررسی قرار می گیرد. مثلا کارکنان بخش های مختلف کشاورزی، صنعت یا بخش های خدمات اجتماعی، به نقش و اهمیت کارخود واقف باشند و از جانب دیگر، دولت مردان نیز اهمیت کار آنان را درک کنند.»
بررسی شاخص‌هایی که نمره قبولی نگرفتند
همانطور که گفته شد شاخصه‌های انتخاب و آزادی‌های شخصی، فراگیر بودن و حقوق شخصی ایرانیان در کنار شاخصه امنیت شخصی، که نمره ای کمتر از ۵۵ دارند، جزء شاخصه‌هایی هستند که از آنها می‌توان به عنوان شاخصه های بحرانی در حوزه اجتماعی ایران یاد کرد. برخلاف تصور بسیاری از کارشناسان، نیازهای اساسی انسانی و بنیان‌های به‌زیستن، کشورمان در جایگاهی متوسط و رو به توسعه قرار دارد.
اما چرا کشور ما در شاخصه‌های زیر مجموعه «‌فرصت ها» تا این حد ضعف دارد؟ سوالی که اردشیر گراوند، جامعه شناس و پژوهشگر اجتماعی در گفت و گو با خبرنگار«آرمان امروز» در خصوص آن می گوید:  همان‌طور که می دانید پژوهش‌هایی که در مورد  شاخص های ترکیبی توسعه پایدار انجام می‌شود، طیف گسترده‌ای از موضوعات را در حوزه های مختلف اجتماعی و اقتصادی و محیط زیستی و… شامل می‌شود، که خوشبختانه ما در مورد بسیاری از این شاخصه ها مانند بهداشت یا آموزش جایگاه بسیار خوبی را در جهان داریم. به عنوان مثال در حال حاضر بیش از ۹۰ درصد شهروندان بالای ۳۰ سال ما با سواد هستند که این مساله رکورد شگفت انگیزی در جهان محسوب می‌شود. یا زمانی که ما صحبت از دسترسی به مسکن (نه به‌شکل اجاره‌ای یا مالکیتی) می‌کنیم می‌بینیم که ایران رتبه خوبی را در دنیا دارست.
این جامعه شناس اما در عین حال در مورد شاخصه‌های اجتماعی می‌گوید: «با این وجود در تعریف یکسری شاخصه‌های مورد بررسی در این لیست، با سایر کشورها اختلاف نظرهایی را داریم. مثلا در مورد آزادی‌های فردی؛ فرد یکبار در خانواده محدود می‌شود، یکبار از سوی اقوام خود، یکبار در شهر و یکبار هم در کشور خود و درنهایت یکبار هم توسط حکومت محدود می‌شود، یعنی اینگونه نیست که بخواهیم همه چیز را به گردن حکومت بیاندازیم. پس تفاوت آزادی فردی و ویژگی های فرهنگی‌- اجتماعی ماست که اهمیت دارد.»
وی با اشاره به دومین شاخصه متفاوت چالش های اجتماعی در کشور نسبت به سایر نقاط جهان می‌گوید: «واقعیت این است که ما پا به پای تحولات اقتصادی و آگاهی جامعه در قبال آزادی های فردی پیش نرفته‌ایم. یعنی مردم و فرزندان جامعه ما جلوتر از دولتمردان و برنامه‌ریزان کشورمان هستند. طی ۲۵ سال اخیر تعداد دختران تحصیل کرده به  شکلی تصاعدی افزایش یافته است. در مجموع اینکه خارجی‌ها کشور ما را محکوم به نقض و محدودیت حقوق بشر می‌کنند از جهتی درست است و از جهتی نادرست. از آن جهت درست است که بالاخره خلاء‌ها و نقایصی وجود دارد که باید رفع شود و نادرست به این دلیل است که خارجی ها انتظار دارند راهی را که آنها طی ۱۵۰ سال در حیطه مسائل اجتماعی و فرهنگی سپری کرده‌اند را ما طی ۳۰ سال طی کرده باشیم که این تصور غلطی است. ضمن آن‌که چه بخواهیم و چه نخواهیم باید بپذیریم که برخی از محدودیت‌های ما فرهنگی و قومیتی بوده و گریزی از آن نیست.» یکی دیگر از شاخصه هایی که در جدول توسعه ترکیبی ایران،  رتبه پایینی را دارد، امنیت شخصی شهروندان است. گراوند با ذکر اینکه امنیت دو وجهه عینی و ذهنی (احساس امنیت) دارد، می‌گوید: امنیت شخصی ابتدا در همان خانواده‌ و از سوی همسران مختل می‌شود، تا به جامعه و نیروی نظامی می‌رسد. از سویی بخشی از امنیت به معنای فیزیکی آن به امنیت شغلی و اقتصادی اقشار مختلف جامعه بر می‌گردد که متاسفانه این شاخصه در کشور ما متزلزل است. وی همچنین با تشریح واژه امنیت ذهنی و عینی نیز می‌گوید: امنیت عینی یعنی اینکه شما وقتی می‌خواهید از منزل خارج شوید چندین بار قفل در را چک می‌کنید چون می دانید و در ذهن شما حک شده که سرقت در کشور ما افزایش یافته است. امنیت ذهنی نیز به این معناست که مثلا شما وقتی راه می‌روید احساس می کنید کسی شما را تعقیب می‌کند یا ترس راه رفتن در کوچه تاریک را دارید.»
اما شاید یکی از ناشناخته ترین واژه‌های جدول پیشرفت اجتماعی واژه «فراگیر بودن» باشد که اتفاقا کشور ما در آن نیز رتبه پایینی دارد. گراوند در تعریف این شاخص نیز می‌گوید: «همان‌طور که از عنوان این واژه پیداست، فراگیربودن به معنای عمومیت داشتن قوانین برای همه اقشار جامعه است. اینکه مثلا «زمانی‌‌که می‌گویند می‌توانید بروید وام بگیرد، شما ناامیدانه می‌گویید؛ به ما که نمی‌دهند!» چرا؟ چون معتقدید که قوانین اعطای وام در ایران برا‌ی «از ما بهتران» است! یعنی عدالت اجتماعی باید در اجرای همه قوانین جامعه حکفرما باشد. این شاخصه در واقع همان اصلی است که در همه ادیان به آن تاکید شده است. اینکه عدالت باید در جامعه دینی حاکم شود. چرا که تا زمانی‌که عدالت تخفیف پیدا کند و نادیده گرفته شود، از عمومیت خواهد افتاد و حال جسمی و روحی مردم خوب نخواهد بود. و زمانی‌که حال مردم خوب نباشد، احساس بیگانگی به کشور و جامعه خود خواهند کرد و کمترین تبعاتش افزایش مهاجرت خواهد بود.