سناریوهای پیش رو در خاورمیانه؛ایران چگونه بازی کند؟

نویسنده: ایمان صمدی نیا، پژوهشگر و کارشناس اقتصادی

دیپلماسی ایرانی: برای به کارگیری مفهوم آنتروپی در تحلیل سناریویی برای ایران در روابط بین‌الملل در خاورمیانه، باید سطح بی‌نظمی یا هرج‌ومرج در منطقه را که معیار سنجش آنتروپی است، در نظر بگیریم. هر چه هرج و مرج و بی ثباتی بیشتر باشد، آنتروپی بالاتر است. آنتروپی مفهومی در فیزیک است که بی نظمی یا تصادفی بودن یک سیستم را توصیف می کند. در روابط بین الملل می تواند به میزان هرج و مرج، عدم اطمینان یا بی ثباتی در یک منطقه یا کشور خاص اشاره داشته باشد.

ایران همواره جایگاه خود را به عنوان یک بازیگر اصلی در منطقه حفظ کرده و در مناطقی مانند سوریه، لبنان و یمن اعمال نفوذ کرده است. ایران با مدیریت دقیق روابط خود و بازی استراتژیک با ورق های خود، توانسته درجه ای از ثبات را در میان محیطی که مشخصه آن سطوح بالای آنتروپی است، حفظ کند. بر اساس مفهوم آنتروپی در روابط بین الملل، میزان بی نظمی یا هرج و مرج می تواند بر رفتار و تصمیم گیری دولت ها در نظام بین الملل تأثیر بگذارد. در مورد ایران، چندین سناریو بالقوه وجود دارد که می‌توان آنها را از دریچه آنتروپی، بر اساس روندها و پویایی‌های کنونی در خاورمیانه تحلیل کرد:

سناریو ۱: افزایش آنتروپی به دلیل تنش های آمریکا و ایران

ایالات متحده و ایران چندین سال است که به دلیل طیف وسیعی از مسائل از جمله برنامه هسته‌ای ایران، حمایت از گروه‌های مسلح و شبه‌نظامی در منطقه و مسائل مربوط به حقوق بشر، در یک وضعیت تنش شدید قرار دارند. این تنش به شکل های مختلفی مانند تحریم، عملیات نظامی و تنش های دیپلماتیک خود را نشان داده است.

برنامه هسته ای ایران توجه جامعه بین المللی را به خود جلب کرده و نگرانی هایی را در مورد نیات و توانایی های کشور برانگیخته است. اعمال تحریم های اقتصادی علیه ایران توسط ایالات متحده آمریکا و سایر کشورها بر سطح عدم اطمینان و غیرقابل پیش بینی بودن در منطقه افزوده است.

همه این عوامل به سطح بالایی از آنتروپی در روابط بین المللی ایران در خاورمیانه کمک می کند. رهبران کشور باید در شبکه پیچیده ای از روابط و پویایی حرکت کنند، در حالی که عوامل خارجی مانند تحریم ها و مداخلات نظامی لایه های بیشتری از پیچیدگی و غیرقابل پیش بینی بودن را به وضعیت اضافه می کنند.

با افزایش تنش، این احتمال وجود دارد که آنتروپی در منطقه افزایش یابد. افزایش تنش شامل اقداماتی از جمله حملات مکرر به دارایی های آمریکا یا ایران، تشدید درگیری های نیابتی، شکل گیری اتحادهای جدید یا انحلال ائتلاف های قدیمی و عدم اطمینان بیشتر برای سایر کشورهای منطقه باشد. غیرقابل پیش بینی بودن وضعیت می تواند خطر اشتباه یا محاسبات نادرست را در هر دو طرف افزایش دهد و به یک موقعیت بالقوه خطرناک منجر شود. این اتفاق فقط میان ایران و آمریکا نخواهد بود بلکه اسرائیل، به عنوان یکی از متحدان آمریکا در منطقه نیز خود را وارد این درگیری ها خواهد کرد. در صورت افزایش تنش، ممکن است اقدامات نظامی بین ایران و اسرائیل، مانند حملات موشکی، حملات هوایی، و حملات سایبری تشدید شود. این امر بی ثباتی منطقه را باعث می شود و سایر کشورها نیز درگیر شوند.

البته، در صورت همکاری محور آمریکا و اسرائیل با محور عربی یعنی عربستان سعودی و امارات متحده عربی، تاثیرات این افزایش تنش به وضوح فزاینده تر خواهد بود. ایران و عربستان سعودی دو کشور بزرگ تولیدکننده نفت در خاورمیانه هستند و تنش‌های آنها می‌تواند به افزایش قیمت نفت منجر شود و به اقتصاد کشورهای واردکننده نفت آسیب برساند. تأثیر اقتصادی می تواند به بی ثباتی سیاسی و ناآرامی اجتماعی منجر شود. تنش بین ایران و عربستان سعودی می تواند مداخله خارجی توسط قدرت های بزرگتر مانند چین، روسیه و آمریکا را به همراه داشته باشد. هرگونه مداخله خارجی می تواند به افزایش خشونت و جنگ در خاورمیانه منجر شود و حل و فصل مناقشه را دشوارتر و شرایط را برای مردم بدتر کند.

سناریو ۲: کاهش آنتروپی از طریق تعامل دیپلماتیک

سناریوی دیگری که ممکن است ظاهر شود سناریویی است که ایران تعامل دیپلماتیک با سایر کشورهای منطقه و فراتر از آن را در اولویت قرار دهد. این می تواند شامل تلاش برای حل مناقشه هسته ای، کاهش تنش با کشورهای عربی سنی و همکاری در زمینه مسائل امنیتی منطقه باشد. در صورت موفقیت، چنین تلاش هایی می تواند با کاهش خطر درگیری ها، بهبود شرایط اقتصادی و ارتقای ثبات بیشتر به کاهش آنتروپی در منطقه کمک کند. این اتفاق می تواند به فرصت های بیشتر برای همکاری و تجارت و همچنین باز بودن و شفافیت بیشتر بین کشورها منجر شود. با این حال، دستیابی به این سناریو احتمالاً مستلزم امتیازات قابل توجهی از سوی ایران و همچنین تمایل سایر کشورها برای مشارکت در گفت وگوی سازنده است. همچنین غلبه بر اختلافات ناسیونالیستی و ایدئولوژیکی را نیازمند است که در گذشته به درگیری ها دامن زده است.

توافق ایران و عربستان، هر چند دیر اما اقدامی مثبت بود که در ذیل این سناریو می تواند طبقه بندی شود و فرصت های اقتصادی و سیاسی بسیاری را فراهم آورد. اقدامی که آنتروپی را در داخل کشور و در سطح منطقه کاهش خواهد داد. خاموش کردن موتور جنگ رسانه ای عربستان در قبال خاموش کردن موتور جنگ نیابتی ایران در یمن علیه عربستان و همچنین کاهش هزینه های دو کشور برای افزایش نفوذ در منطقه (مانند عراق، لبنان و حتی سوریه) و تغییر ژئوپلتیک منطقه به نفع ایران و عربستان و علیه اسرائیل می تواند از ثمرات این توافق باشد که آرامشی میان مدت را در خاورمیانه حاکم خواهد کرد. همچنین در صورت ایجاد همکاری های اقتصادی قابل توجه میان دو کشور، میزان آنتروپی داخلی ایران نیز کاهش خواهد یافت و ایران می تواند به راحتی از تحریم های آمریکا عبور کند. زمینه های مشترک بسیاری نیز در جهت ایجاد چنین همکاری های مشترکی وجود دارد که بعدا می توان به تفصیل در این باره صحبت کرد.

دیپلماسی اقتصادی ایران به طور بالقوه می تواند با ایجاد ثبات و همکاری بیشتر اقتصادی در منطقه، بر کاهش آنتروپی در خاورمیانه تأثیر بگذارد. به عنوان مثال، اگر ایران در شراکت‌های اقتصادی و موافقت‌نامه‌های تجاری بیشتری با همسایگان  خود مشارکت کند، می‌تواند به تقویت ارتباطات بیشتر و کاهش احتمال درگیری کمک کند. علاوه بر این، اقتصاد قوی‌تر ایران می‌تواند به ایجاد ثبات و رشد در سراسر منطقه کمک کند، زیرا می‌تواند شغل و فرصت‌های بیشتری را برای مردم کشورهای همسایه ایجاد کند. با این حال، توجه به این نکته ضروری است که عوامل زیادی بر آنتروپی در خاورمیانه تأثیر می‌گذارند و دیپلماسی اقتصادی ایران به تنهایی برای تأثیر قابل توجه کافی نیست. عوامل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی نیز در ثبات منطقه نقش اساسی دارند.

رویکرد ایران به دیپلماسی اقتصادی بر گسترش روابط اقتصادی خود با کشورهای همسایه و تقویت توافقات منطقه ای مانند سازمان همکاری اقتصادی (ECO) و سازمان کشورهای صادرکننده نفت (OPEC) متمرکز است. هدف ایران با این کار مقابله با اثرات منفی تحریم ها و تشدید رقابت بین المللی خود در منطقه است.

سناریوی ۳: آنتروپی جزئی به دلیل ناپایداری داخلی

در نهایت، سناریوی سوم سناریویی است که در آن ایران به دلیل عوامل اقتصادی، اجتماعی یا سیاسی، بی‌ثباتی داخلی را افزایش می‌دهد. این می تواند شامل اعتراضات، اعتصابات، یا اشکال دیگر ناآرامی و همچنین برخورد صلبی بیشتر از سوی دولت باشد. افزایش فشارهای اقتصادی دولت بایدن بر ایران و همچنین در تنگنا قرارگرفتن معیشت مردم، دخالت های رقبای ایران در منطقه از جمله اسرائیل و عربستان در داخل کشور به شکل گرفتن این سناریو، پر و بال خواهد داد.

افزایش بی ثباتی داخلی احتمالاً در برخی از هرج و مرج و غیرقابل پیش بینی ظاهر می شود، اما ممکن است لزوماً به آنتروپی در سطح منطقه منجر نشود. با این حال، اگر ناآرامی ها به فروپاشی دولت یا جنگ داخلی منجر شود، می تواند عواقب عمیقی برای ایران و منطقه داشته باشد. افزایش بی‌ثباتی داخلی در ایران می‌تواند به فروپاشی دولت ایران منجر شود که خلأ قدرت را در منطقه ایجاد می‌کند. این خلاء قدرت می تواند به افزایش نگرانی های امنیتی برای کشورهای همسایه منجر شود و احتمالا شروع به آماده شدن برای درگیری احتمالی خواهند کرد. این آمادگی می تواند به یک مسابقه تسلیحاتی منجر شود که به نوبه خود می تواند به افزایش بی ثباتی در منطقه منجر شود زیرا کشورهای همسایه به دنبال حفظ تعادل قدرت خود هستند.

علاوه بر این، بی ثباتی در ایران می تواند به افزایش فعالیت های تلافی جویانه نیروهای متحد ایران در منطقه منجر شود که می تواند کشورهای همسایه از جمله عراق، امارات و عربستان سعودی را  بی ثبات کند. هرج و مرج حاصل می تواند به سایر کشورهای همسایه نیز سرایت کند و به بی ثباتی در سراسر خاورمیانه منجر شود. ضمن این که با ایجاد این سناریو، ممکن است دولت ایران نتواند هژمونی منطقه ای خود را حفظ کند و باعث شود که گروه های تروریستی در سطح منطقه دوباره رشد و بازتولید شوند که خبر خوبی برای هیچ یک از کشورهای منطقه نخواهد بود. این اتفاقات دومینو وار، باعث می شود که بازیگران منطقه ای هرگز حذف دولت را در ایران به عنوان سناریویی مطلوب نبینند.

نتیجه گیری

باید یادآوری کرد که در هنگامی که سطح آنتروپی در درون سیستمی افزایش می یابد و به سطح تعادل ترمودینامیکی خود می رسد، تنها دو سیستم می توانند آن را کنترل کنند، سیستم های ایزوله و سیستم های باز. سیستم های بسته، با افزایش آنتروپی و افزایش انرژی درونی دچار فروپاشی خواهند شد.

ایران نیز باید برای جلوگیری از وقوع این سناریو، تغییراتی سیستماتیک را مبتنی بر دیدگاهی واقع گرایانه انجام دهد. از جمله این که برخی از عوامل نارضایتی داخلی را کاهش دهد و حذف کند، توسعه اقتصادی ایجاد کند و تعاملات اقتصادی خود را با سایر کشورها افزایش دهد. دولت ایران نیازمند است که با ایجاد تغییرات اساسی در فضای داخلی کشور، کارآمدی و اثرگذاری حکمرانی خود را تقویت کند. این امر، اتخاذ تصمیماتی سخت را می طلبد که امیدوار هستیم با رویکردهای مثبت و تلاش های وافر دولتمردان دولت سیزدهم، بتوانیم اثرات این تصمیمات را هرچه زودتر در سفره و در روان مردم ببینیم و در آینده ای نزدیک، ایرانی آباد و توسعه یافته را در جغرافیای خاورمیانه مشاهده کنیم.