دودمان پادشاهی‌ ایران از دوران باستان تا پایان سلسله شاهی

سرزمین ایران از هزاران سال پیش تاکنون فراز و نشیب‌های فراوان را از سر گذرانده است. حکمرانان یکی پس از دیگری آمده و رفته‌اند و در نهایت تنها نامی از دودمان آن‌ها در تاریخ برجای مانده است و درنهایت سلسله پادشاهی در ایران برای همیشه به پایان رسید.

نام پرشیا در غرب اغلب زنده کننده تصاویری ذهنی از جهانی بود آکنده از رمز و راز، انحطاط و تجمل که از عصر نویسندگان یونان باستان تا زمان سیاحان عصر ویکتوریا پابرجا مانده است. نام ایران و ایرانی تداعی کننده تصویرهای ذهنی فرش ایرانی، زعفران ایرانی، خاویار ایرانی و کالاهایی از این دست است. علاوه بر این تمدن ایران زمین همواره برای جهانیان جذاب بوده است. این تمدن امروز به تاریخ معاصر ایران گره خورده و تصویری سملیک از آن ساخته است. محور ایستادگی در برابر غرب و امپریالیسم و نیز مدافع جهان اسلام و فلسطینیان. چرا ایران از گذشته دور تا امروز برای جهانیان جالب است؟

ایران باستان

کوه‌های زاگرس و دامنه‌های غربی آن‌ها احتمالا یکی از چند محل در خاور نزدیک است که دو تحول عمده در تاریخ بشر، یعنی تولید خوراک و زندگی یکجانشینی در آن شکل گرفت. در دوره فراپارینه سنگی متاخر شیوه تغذیه شکارگری و خوارک جویی دستخوش تغییرات عمده شد و از جانوران کوچک چثه محلی تا مواد گیاهی را دربرگرفت.

کامیار عبدی در کتاب «تاریخ ایران آکسفورد» عنوان کرده: می‌دانیم که روستاهای آغازین در ایران با کلبه‌های کوچک و ادوات اسیا، اما بدون شواهدی از جانوران اهلی یا گیاهیان پرورشی وجود داشتند. در ادامه زندگی در فلات ایران، تغییرات آب و هوایی رخ داد و با بهبود شرایط شاهد یکجانشینی و تکثیر گله‌های محلی بزسانان هستیم. سپس رسیدن غلات پرورش یافته به زاگرس و تغییرات اقلیم و آب و هوا سبب شد تا کشاورزان به ارتفاعات بالاتر بروند. بدین گونه روستاهای آغازین در زاگرس و دامنه‌های آن رونق گرفتند. چندی پس از ۶۰۰۰پ. م روستاهای متکی بر خوراک در ایران غربی فراوان بود. ورود فناوری آبیاری و به موجب آن افزایش بازدهی کشاورزی سبب شد تا مرتبه‌های اجتماعی در این جوامع شکل گیرد. هرچند در ابتدای امر مرتبه اجتماعی بر اساس دستاوردهای فرد در زمان حیات او بدست می‌آمد اما بعدها موروثی شد و از نسلی به نسل دیگر منتقل می‌شد. همین مرتبه‌بندی سبب بوجود آمدن سران و کدخدایان شد.

دودمان‌های شاهی ایران و فهرست پادشاهان و دوره حکومت آنان

ایلامی‌ها از جمعیت‌های ساکن در جنوب غرب ایران در فاصله عصر مفرغ تا اوایل دوره اسلامی بودند. ایلامی‌ها در مقاطعی از تاریخ خود، تحت سلطه مستقیم بین‌النهرینی‌ها درآمدند و در مقاطعی نیز، دودمان‌های مستقل ایلامی در استان‌های امروزی فارس و خوزستان و جنوب لرستان تشکیل حکومت دادند.

بیشتر مورخان دوره ایلام را بین بازه ۳۰۰۰ تا ۵۳۰ پ. م در نظر می‌گیرند در این بازه زمانی نیز دودمان شاهی ایلامی‌ها شکل گرفت و از این نقطه است که فهرست پادشاهان و دوره حکومت آن‌ها در ایران آغاز می‌شود.

بر اساس آنچه در کتاب «تاریخ ایران آکسفورد» آمده، پوزور اینشوشینک (حوالی ۲۱۰۰ پ. م). نخستین پادشاه ایلامی بود. بعد از او کیندت (حوالی ۲۰۰۰ تا ۱۹۰۰ پ. م)، دودمان کیدینو (۱۵۰۰ تا ۱۴۰۰ پ. م)، دودمان ایگی‌هلکی (۱۴۰۰ تا ۱۲۰۰ پ. م) و دودمان شوتروک (۱۲۰۰ تا ۱۱۰۰ پ. م.) حاکمان ایلامی بودند.

مادها

هرچند که دوران پادشاهی شاهان ماد و مدت پادشاهی آن‌ها و نیز ترتیب‌شان مورد مناقشه است، اما به‌گفته‌ی هرودوت، سلسله‌ی مادها شامل چهار شاه بود که به یک خانواده تعلق داشتند و به مدت ۱۵۰ سال فرمانروایی کردند مادها (حوالی ۶۹۴ تا ۵۵۰ پ. م.) در ایران حکمرانی کردند و دیوکس/ دهیو- اوکه (۶۹۴ تا ۶۶۵ پ. م.)، فرارتس/ فرورتیش (۶۶۵ تا ۶۳۳ پ. م.) که پسر دهیو- اوکه بود، کیاگزارس/ هووخشتر (۶۲۵ تا ۵۸۵ پ. م.) پسر فرورتیش و آستواگس/ ارشتی وئگ (۵۸۵ تا ۵۵۰ پ. م.) پسر هووخشتر پادشاهان ماد بودند. از میان این شاهان، تنها به هووخشتر و ارشتی وئگ در متون میخی اشاره شده‌است.

بنابر روایات مسیحی، سه مغ زرتشتی برای یافتن مسیح با پیروی از مسیر کواکب به بیت‌لحم رفتند که از آتشکده‌هایشان بسی دور بود. هنر آن‌ها کشف ناشناخته‌ها بود. یکی از خیراندیش‌ترین آن‌ها با نام پارسیان پیوند خورده. بنیادگزار آن کوروش بود که نقشه جهان را تغییر داد و برای نخستین بار در تاریخ، جهان آفریقایی- آسیایی را به هم نزدیک کرد. جانشینان او نخستین نظام سیاسی در مقیاس جهانی را پی افکندند.

ایرانیان در طی عهد باستان متاخر ورزش محبوب خود چوگان را به جهان معرفی کردند. بشقاب‌های مطلا از ایران عهد باستان متاخر، نمایانگر فعالیت‌های هنری مورد علاقه درباریان و نخبگان ایرانی دارد.

هخامنشیان

علیرضا شاپور شهبازی نیز در کتاب «تاریخ ایران آکسفورد» درباره شاهنشاهی پارسی هخامنشی آورده است: این شاهنشاهی به دست مردم پارسی جنوب غرب ایران شکل گرفت و اندیشه‌ها و نهادهایی را در زمینه سیاسی و اقتصادی و هنری و نظامی و حقوق باب کرد. ویژگی‌های بارز حکومت پارسی عبارت بود از پایبندی اکید به حاکمیت قانون، رواداری دینی و فرهنگی، ارج نهادن به دستاوردها و مهارت‌های اقوام تابعه. این سلسله ۱۳ پادشاه داشت.

۱) کوروش دوم/ بزرگ (۵۵۹ تا ۵۳۰ پ. م.) [نسل چهارم از تبار هخامنش]

۲) کمبوجیه دوم (۵۳۰ تا ۵۲۲ پ. م.) [پسر]

۳) بردیه (۵۲۲ پ. م.) [پسر کوروش]

۴) داریوش اول/ بزرگ (۵۲۲ تا ۴۸۶ پ. م.) [نسل پنجم از تبار هخامنش]

۵) خشایارشای اول (۴۸۵ تا ۴۶۵ پ. م.) [پسر]

۶) اردشیر اول (۴۶۵ تا ۴۲۴ پ. م.) [پسر]

۷) خشایارشای دوم (۴۲۴ پ. م.) [پسر]

۸) سوگدیانوس/ سغدیانه (۴۲۴ تا ۴۲۳ پ. م.) [پسر اردشیر اول]

۹) داریوش دوم (۴۲۳ تا ۴۰۴ پ. م.) [پسر اردشیر اول]

۱۰) اردشیر دوم (۴۰۴ تا ۳۵۸ پ. م.) [پسر]

۱۱) اردشیر سوم (۳۵۸ تا ۳۳۸ پ. م.) [پسر]

۱۲) اردشیر چهارم/ ارسس (۳۳۸ تا ۳۳۶ پ. م.) [پسر]

۱۳) داریوش سوم (۳۳۶ تا ۳۳۰ پ. م.) [نوه داریوش دوم]

۳

مقدونی‌ها (۳۳۰ تا ۳۰۱ پ. م.)

منابع مکتوب درخصوص سقوط شاهنشاهی هخامنشی عمدتا به یونانی و لاتین است و دیدگاه آن‌ها دراین خصوص در این باره مطرح است. گفته می‌شود که اسکندر پایه گذار مقدونی‌ها در ایران بود. ایدئولوژی سلطنتی سلوکی ترکیبی از سنت پادشاهی مقدونی با عناصر فرهنگی شرقی بود. از این رو بر اساس برخی منابع شاهد سلطنت اسکندر (۳۳۰ تا ۳۲۳ پ. م) و آنتیگونوس مونوفثالموس (از سرداران اسکندر) (۳۰۶ تا ۳۰۱ پ. م.) بودیم.

سلوکی‌ها (۳۰۵ تا ۱۴۶ پ. م.)

۱) سلوکوس اول (۳۰۵ تا ۲۸۱ پ. م.) [از سرداران اسکندر]

۲) آنتیوخوس اول/ سوتر (۲۸۱ تا ۲۶۱ پ. م.) [پسر]

۳) آنتیوخوس دوم/ ثئوس (۲۶۱ تا ۲۴۶ پ. م.) [پسر]

۴) سلوکوس دوم/ کالینیکوس (۲۴۶ تا ۲۲۵ پ. م.) [پسر]

۵) سلوکوس سوم/ سوتر (۲۲۵ تا ۱۸۷ پ. م.) [پسر]

۶) آنتیوخوس سوم/ کبیر (۲۲۳ تا ۱۸۷ پ. م.) [پسر سلوکوس دوم]

۷) سلوکوس چهارم/ فیلوپاتور (۱۸۷ تا ۱۷۵ پ. م.) [پسر]

۸) آنتیوخوس چهارم/ اپیفانس (۱۷۵ تا ۱۶۴ پ. م.) [پسر آنتیخوس سوم]

۹) آنتیوخوس پنجم/ ائوپاتور دمتریوس اول (۱۶۲ تا ۱۵۰ پ. م.) [پسر]

۱۰) دمتریوس اول (۱۶۲ تا ۱۵۰ پ. م.) [پسر سلوکوس چهارم]

۱۱) الکساندر بالاس (۱۵۰ تا ۱۴۶ پ. م.) [پسر ادعائی آنتیوخوس چهارم]

البته اوانگلوس ونتیس در گاه‌نگار سلطنت شاهان سلوکی اشاره دارد که سلوکوس اول، نیکاتور (فاتح)، آنتیوخوس اول، آنتیوخوس دوم، سلوکوس سوم، آنتیوخوس سوم، سلوکوس چهارم، آنتیوخوس چهارم، آنتیوخوس پنجم، دمتریوس اول، الکساندر بالاس، دمتریوس دوم، آنتیوخوس ششم، آنتیوخوس هفتم، دمتریسو سوم، کلئوپاتراثیا، کلئوپاتراثیا و آنتیوخوس هشتم، سلوکوس پنجم، آنتیوخوس هشتم، آنتیوخوس نهم پادشاهان سلوکیان بودند.

اشکانیان/ پارت‌ها (۲۴۷ پ. م. تا ۲۲۴ م.)

آگاهی ما از ایجاد دولت پارت و گاه نگار آن ناقص است تنها می‌دانیم که کار اشکانیان با قبیله کوچگر پرنی از قوم ایرانی آغاز شد. آن‌ها پس از مهاجرت از آسیای مرکزی در جستجوی زمین‌های زراعی بیشتر و چیزهای دیگر موفق به اشغال مناطقی از قلمرو سلوکی در کرانه رود اترک و در امتداد کوه‌های کوپت داغ شدند.

در سده دوم پ. م اشکانیان مسیر تجاری موسوی به راه ابریشم را پی افکندند. تا آن زمان هخامنشیان «راه شاهی» را به طول ۱۶۰۰ میل ساخته بودند که فلات ایران را به آسیای مرکزی و حوزه مدیترانه مرتبط می‌کرد. در دوره مهرداد دوم نیز سفرایی از سوی امپراتور چین به دربار ایران آمدند. بدین ترتیب حوزه‌های قدرت در چین و ایران و روم بازیگران اصلی اقتصاد اوراسیا شدند.

بر اساس گاه نگاری ۳۵ پادشاه در سلسله اشکانیان حکومت کردند. اسامی آنرا به این قرار است:

۱) ارساکس (ارشک) اول (۲۴۷ تا ۲۱۱ پ. م.)

۲) ارشک دوم (۲۱۱ تا ۱۹۱ پ. م.) [پسر]

۳) فریاپاتیوس (۱۹۱ تا ۱۷۶ پ. م.) [پسرعمو]

۴) فرهاد اول/ فیلادلفوس (۱۷۶ تا ۱۷۱ پ. م.) [پسر]

۵) مهرداد اول (۱۷۱ تا ۱۳۸ پ. م.) [برادر]

۶) فرهاد دوم (۱۳۸ تا ۱۲۷ پ. م.) [پسر]

۷) اردوان اول (۱۲۷ تا ۱۲۴ پ. م.) [پسر فریاپاتیوس]

۸) مهرداد دوم (۱۲۳ تا ۸۸ پ. م.) [پسر]

۹) گودرز اول (۹۵ تا ۹۰ پ. م.) [نوه فریاپاتیوس]

۱۰) ارد اول (۹۰ تا ۸۰ پ. م.) [برادر]

۱۱) سیناتروکس/ سنتروک (۷۷ تا ۷۰ (پ. م.) [پسر فریاپاتیوس]

۱۲) فرهاد سوم (۷۰ تا ۵۷ پ. م.) [پسر]

۱۳) مهرداد سوم (۵۷ تا ۵۴ پ. م.) [پسر]

۱۴) ارد دوم (۵۷ تا ۳۸ پ. م.) [برادر]

۱۵) فرهاد چهارم (۳۸ پ. م. تا ۲م.) [پسر]

۱۶) فرهاد پنجم/ فرهادک (۲ تا ۴م.) [پسر]

۱۷) ارد سوم (۶ م.) [پسر؟]

۱۸) وننس اول (۸ تا ۱۲ م.) [پسر فرهاد چهارم]

۱۹) اردوان دوم (۱۰ تا ۳۸ م.)

۲۰) تیرداد دوم (۳۵ تا ۳۶ م) [نوه فرهاد چهارم]

۲۱) وردان اول (۴۰ تا ۴۷ م.) [پسر اردوان دوم]

۲۲) گودرز دوم (۴۰ تا ۵۱ م.) [برادر]

۲۳) وننس دوم (۵۱ م.) [پسر وردان اول]

۲۴) وردان دوم (۵۴ تا ۵۸ م.) [پسر]

۲۵) بلاش اول (۵۱ تا ۷۸ م.) [پسر وننس دوم]

۲۶) بلاش دوم (۷۷ تا ۸۰ م.) [پسر]

۲۷) پاکرس دوم (۷۸ تا ۱۰۵ م.) [برادر]

۲۸) اردوان سوم (۸۰ تا ۹۰ م.)

۲۹) خسرو اول (۱۰۹ تا ۱۲۹ م.)

۳۰) بلاش سوم (۱۰۵ تا ۱۴۷ م.)

۳۱) مهرداد چهارم (۱۲۹ تا ۱۴۰ م.) [برادر]

۳۲) بلاش چهارم (۱۴۷ تا ۱۹۱ م.) [پسر]

۳۳) بلاش پنجم (۱۹۱ تا ۲۰۸ م.) [پسر]

۳۴) بلاش ششم (۲۰۸ تا ۲۲۸ م.) [پسر]

۳۵)اردوان چهارم (اردوان چهارم (۲۱۶ تا ۲۲۴ م.) [برادر]/ایلنا