جامعه‌باز و «مهندسی اجتماعی تدریجی»

جامعه‌باز و «مهندسی اجتماعی تدریجی»

هوشمند سفیدی

در دو یادداشت قبلی، تلاش شد تا ویژگی هایی از «جامعه باز» تشریح شود؛ در یادداشت حاضر، به یک ویژگی دیگر جامعه باز که مهندسی اجتماعی تدریجی است و در مقابل «مهندسی اجتماعی ناکجا آبادی» به عنوان یکی از ویژگی های بارز جامعه بسته قرار دارد، اشاره می شود.

یکی ویژگی جامعه بسته، شیوه گذاری ناکجاآبادی است، این نوع مهندسی اجتماعی در مقابل مهندسی اجتماعی تدریجی یا جز به جز یا دموکراتیک قرار می گیرد که «پوپر» آن را یگانه شیوه عقلانی می داند، در حالی که مهندسی اجتماعی ناکجاآبادی، مکملی ضروری برای مکتب اصالت تاریخی مثل اصالت تاریخ افلاطون است که میدان را برای مداخله انسان باز می گذارد؛ زیرا ابتدا هدف سیاسی نهایی را که همانا دولت مثالی با آرمانی است، انتخاب می کند،پوپراین شیوه برخورد را در روش شناسی «مهندسی اجتماعی ناکجاآبادی» نام نهاد (پوپر، ۱۳۹۶: ۳۵۵)؛ اما در مقابل این روش، روش «مهندسی تدریجی» یا «جزء به جز» قرار می‌گیرد، از لحاظ روش شناسی، این شیوه درستی است؛ در واقع، در اینجا هم دارای نگاه سلبی برای اصلاح جامعه است، یعنی زدودن شرهایی که اگر نباشند، راه سعادت و خوشبختی هموار می شود، او می گوید: «روش تدریجی، روش جستجو در مبارزه در راه بزرگترین خیر نهایی از طریق پیداکردن بزرگترین و عاجل ترین بدی های گریبانگیر جامعه است، در واقع، تفاوت بین این دو، تفاوت بین یک روش معقول بهسازی و فهم آدمی است و روشی که اگر واقعاً به آزمایش درآید، به آسانی ممکن است به افزایش تحمل ناپذیر رنج و سختی انسان منجر شود، پس، مبارزه منظم با رنج و بی عدالتی و جنگ به مراتب بیشتر احتمال دارد تا مبارزه در راه احراز یک آرمان؛ تلاشی که به شیوه ناکجاآبادی بخواهد با استفاده از نقد تمام جامعه، دولتی آرمانی یا مثالی تأسیس کند، مقتضی حکومت متمرکز و نیرومند عده ای قلیل خواهد بود، و احتمالاً به دیکتاتوری خواهد انجامید، یعنی منفورترین شکل حکومت، زیرا مهندسی ناکجاآبادی، با طرح بازسازی کامل جامعه، موجب ناراحتی سیار برای عده ای زیاد می شود و در مقابل اعتراضات ایستادگی می کند؛ من امکان نیل به بعضی از آرمان ها را انکار نمی کنم، اما بازسازی سراسر جامعه و تغییرات دامنه دار به دلیل دشواری و پیامدهای آن، سخت است و در حال حاضر دانش جامعه شناسی لازم برای مهندسی به مقیاس کلان وجود ندارد. و ازطرف دیگر، به دلیل خشونت، انجام انقلاب اجتماعی و سیاسی تجویز نمی‌شود» (پوپر، ۱۳۹۶ : ۳۶۴ – ۳۵۵).در واقع شوق ساختن جهانی نه فقط اندکی بهتر و کمی عقلانی تر از دنیای ما؛ بلکه جهانی بری از زشتی های آن، وقتی ارزشمند است که عنانش در دست عقل، احساس مسئولیت و انگیزه بشر دوستانه باشد وگرنه خطرناک است و مشکلات روحی – روانی در پی دارد؛ زیرا زیبایی اصالت می یابد، در حالی که باید به دنبال حمایت از کسانی بود که رنج می کشد و به ستم و بی عدالتی گرفتارند؛ درواقع رادیکالیسم تمام عیار افلاطون با زیباپرستی او رابطه نزدیک دارد، او به پاک بودن لوح بوم نقاشی و نقاشی جدید اعتقاد دارد، این با شیوه آزمایش و خطا و اصلاح اشتباه مطابقت ندارد. زیباپرستی و رادیکالیسم، ناگزیر ما را به ترک عقل سوق می دهد و امید به معجزات سیاسی را جانشین عقل می کند، منشأ این موضع، سرمست شدن از رویای عالمی زیباست، همان چیزی که «پوپر» آن را رمانتیسم می نامد، چیزی که هیجانات را جانشین عقل می کند و به رغم کمال حسن نیت برای ساختن بهشت بر روی زمین، زمین را به جهنم تبدیل می کند (پوپر، ۱۳۹۶ : ۳۷۰-۳۶۴).

علاوه بر مباحث عقل باوری، طراحی آینده جامعه و وضعیتی مطلوب براساس مهندسی اجتماعی کل گرایانه یعنی پروژه تأسیس و استقرار جامعه آرمانی از طریق بازسازی کامل اجتماعی و آرمان شهر گرایی (اتوپیانیسم) از نظر پوپر مردود است؛ زیرا آنقدر کلی است که غیرقابل ابطال است و از طرف دیگر، استخدام نیروهای جامعه به سمت یک ناکجاآباد، فاقد منطق عقلانی است؛ بنابراین در جامعه باز، «مهندسی اجتماعی ناکجاآبادی»، جای خود را به «مهندسی اجتماعی تدریجی» و جزء به جز و یا دموکراتیک می دهد، زیرا در این صورت آزمایش های اجتماعی در مقیاس کوچک و نیز آموختن از اشتباهات ممکن است و می توان با حذف خطاها و پیشگیری از فشارهای احتمالی، امکان حل مسائل و زمینه استقرار یک جامعه منطقی و عقلانی را فراهم ساخت (لسناف، ۱۳۸۵ : ۱۷).