ایران؛ جامعه تحول­ خواه

 مهم‌ترین ویژگی جامعه ایران در تاریخ معاصر

یونس نوربعش دانشیار دانشگاه تهران

تضادهای ارزشی و هنجاری و کاهش انسجام اجتماعی مهم­ترین ویژگی جامعه ایران معاصر است. جامعه ایران معاصر را از حیث حوزه­‌های مختلف جامعه‌­شناسی (سیاسی، اقتصادی، فرهگی، دین و…) می‌­توان مورد بررسی قرار داد. از منظرهای متفاوتی نیز می‌­توان ویژگی­‌هایی برای این دوره بر شمرد. چنانچه جامعه­‌شناسان نظرگاه­‌های خود را مطرح کرده‌­اند. ایران سرزمین مهمی است و تاریخ عجیبی هم دارد و تحلیل تاریخ معاصر آن نیز بسی پیچیده‌­تر است. این جامعه همواره در معرض فرهنگ­‌های مختلف قرار داشته است. مهم­تر از همه محل تلاقی دو فرهنگ مهم ایران باستان و فرهنگ اسلامی است. در عصر حاضر فرهنگ مدرنیته و پس از انقلاب، فرهنگ انقلاب نیز پدیده‌­های جدیدتری بوده‌­اند که ایران در معرض آنها قرار گرفته است. با این حال، تضادهای موجود در بین آنها هم­چنان باقی است.

تضادهای فرهنگی و ارزشی در سرزمین ایران به دلیل جغرافیای آن و هم­چنین تفسیرهای متضاد از فرهنگ ایرانی، اسلامی، مدرن و انقلابی امری است که شاید بیش از یک سده در جریان است. اما تبدیل این چالش‌­ها به جدال و منازعات سیاسی و اجتماعی به دلیل نبود یک تفسیر نسبتاً اجماعی از آنها برای دست­یابی به یک مدل مقبول اجتماعی، جدی­تر شده است. این تضادها که گاه شکل قطبی شدن جامعه را نشانه گرفته است، در زندگی روزمره در اجتماعات کوچک خانوادگی تا محل کار قابل مشاهده است. انسداد گفت و گو بین گروه‌­های مختلف اجتماعی و حتی گروه‌­های اسلامی نشانه دیگری از این داستان است.

در وضعیت اکنون، ما شاهد تضاد ارزشی و نوعی وضعیت آنومیک در جامعه هستیم. در ایجاد این وضعیت نه تنها از منظر جامعه‌­شناسی تاریخی، روندهای تاریخی ذکرشده موثر بودند، بلکه عوامل نزدیک­تری نیز وجود دارد که وضعیت را تشدید کرده است.به این معنا که ارزش­ها و هنجارهای غالبی که جامعه را به یک انسجام اجتماعی نسبی سوق دهد جایگاه پیشین خود را از دست داده‌­اند و ارزش­ها و هنجارهای رقیب (ضد ارزش از منظر پیشین) به انتشار خود در سطح جامعه دست یافته‌­اند، به نحوی که از گفتمان فرهنگی در حاشیه به گفتمان مهاجم تبدیل شده‌­اند. هر چند تقویت و توسعه بخشی از این ارزش‌­های رقیب (که می­‌توان ارزش­‌های غربی نامید) در جامعه ایران در اثر توسعه رسانه‌­های نوین ممکن شده است، اما بخش دیگری از این مسئله اجتماعی را کاهش اعتماد و اعتقاد به ارزش­‌های غالب یا بهتر بگوییم به حاملان آن در جامعه ایران و عدم کارکرد موفق نهادهای آموزشی و تربیتی در جامعه‌­پذیری تبیین می­‌کند. تضادهای ارزشی و هنجاری تنها بین گفتمان فرهنگی رسمی و گفتمان فرهنگی رقیب (غربی) نیست، بلکه با تحولات اجتماعی جامعه ایرانی ارزش­های سنتی نیز دچار چالش شده‌­اند و ارزش­‌ها و هنجارهای نوین به عنوان بدیل آنها در رقابت با آنها هستند.

 مهم‌ترین تغییر اجتماعی ایران معاصر

وقوع انقلاب و روش حکمرانی جدید را می­‌توان مهم­ترین تغییر اجتماعی ایران معاصر دانست. جامعه ایران نقاط عطف تاریخی را بارها تجربه کرده است که گاه با موفقیت و گاه با ناکامی همراه بوده است. نهضت مشروطه و انقلاب اسلامی از مهم­ترین آنها بودند که در اولی ناکام و در دومی به موفقیت رسید. تجربه تشکیل جمهوری اسلامی در جهان سکولار پس از تجربه ناموفق اقدامات مدرنیزاسیون در عصر پهلوی از مهم­ترین اتفاقات نیم قرن گذشته است. این تغییر اساسی سیاسی ـ اجتماعی در جامعه ایران تغییرات ارزشی، روشی و اندیشه‌­ای را نیز در دولت و جامعه حداقل برای مدتی به صورت اساسی ایجاد کرده است. تغییر در ارزش‌­ها، روش‌­ها و اندیشه­‌ها یعنی تغییر در روش حکمرانی، با میانجی مفهوم حکمرانی و تحلیل و تبیین آن در ایران پس از انقلاب و پیامدهای آن می‌­تواند گره از فهم تحولات جامعه ایران بگشاید و این مهم­ترین تغییر اجتماعی در ایران است. نقد و بررسی روش حکمرانی پس از انقلاب چه به لحاظ نظری و چه به لحاظ عملی می‌­تواند نتایج عینی­‌تری را پیش روی ما قرار دهد.

خصوصیّت تغییرات اجتماعی ایران

«تحول­‌خواهی» مهم­ترین خصوصیت این تغییرات است. جامعه ایران امروزه بیش از پیش تحول­‌خواه شده است و این ظرفیت مهمی برای انجام برنامه‌­های توسعه‌­ای در کشور است. اما در کنار این شجاعت اجتماعی و مطالبه­‌گری نوعی ترس از توسعه و تغییر نیز مشاهده می‌­شود. در جوامع توسعه‌­یافته اصل بر تغییر و توسعه است ولی در جامعه ایران تغییر تنها در شرایط خاص وقتی فشار اجتماعی زیاد می­‌شود به ضرورت و یا به عنوان تاکتیک رخ می‌­دهد. نهادینه نشدن تغییرات مثبت در جامعه ایران حداقل بر مبنای قانون اساسی کشور و حتی گاه حرکت در مسیری متفاوت با آن، باعث شده است جامعه آنها را گذرا و موقتی ببیند.

روندهای اصلی تغییرات اجتماعی کنونی ایران

مطالبه تغییرات و اصلاحات بیشتر و بهتر بخصوص در میان نسل جوان از روندهای اصلی این تغییرات است. تغییرات اجتماعی در هر جامعه‌­ای امری طبیعی است. ما نباید مفهوم تغییرات را لزوماً در حوزه آسیب­‌شناسی ببینیم بلکه توقع جامعه از دولتمردان فهم آن و پاسخ صحیح به آن با سیاست­گذاری­‌های روزآمد است. اما ویژگی تغییرات اجتماعی در ایران سرعت یافتن آن نسبت به گذشته و پیچیدگی آن است به نحوی که تحلیل­‌های خطی یا سطحی جوابگو نخواهند بود و تحلیل­‌های چند بعدی و حجمی لازم دارد. بنابراین توصیه من توجه به جامعه‌­شناسی آینده‌­نگر است و پرسش از روندهای اصلی تغییرات اجتماعی، ما را به آینده هدایت می­‌کند. آینده را می­‌تواند سناریوهای مختلفی شکل بدهد. مثلا امروزه بی‌­ثباتی اقتصادی و تورم در ایران تمام سیاست­گذاری­‌های اجتماعی را ناکام گذاشته است و یا مباحث امنیتی کلان کشور در سطح بین‌­الملل می­‌تواند نظام اجتماعی را در ایران تحت تاثیر قرار دهد. اما شاید به راحتی نتوان گفت این تغییرات در خط کاملاً نزولی و منفی هستند و یا کاملا صعودی و مثبت. هر چند وضعیت بلاتکلیفی در جامعه و حس آنومیک در حال افزایش است. این وضعیت به دلیل مطالبه جامعه برای تغییرات بیشتر و بهتر است.

اهمیت یافتن نسل جدید و تلاش آنها برای هویت بخشی به خود و دیده شدن در جامعه به عنوان کنشگران جدید و منتقد (که گاه از آن با نگاهی آسیب ­شناسانه روند شکاف نسلی یاد می­‌شود) با رویکردهای جدید به حل مسائل، از روندها و تحولات مهم آینده ایران است. اینها در تحکیم یا اصلاح و یا تغییر وضعیت آینده به عنوان کنشگران جدی نقش خواهند داشت.

 خصوصیّتِ  اُمیدآفرین و  بیم‌آفرین

امیدآفرین: پویایی و تلاش خستگی‌­ناپذیر جامعه ایرانی برای دستیابی به گم شده خود، یعنی امنیت، آزادی، پیشرفت و معنویت از امیدهای من است. این تلاش‌­ها همراه با شجاعت و ترس است. ترس یک واکنش است ولی شجاعت یک انتخاب است. تغییر، شجاعت لازم دارد. سیاست­گذاران سیاسی و اجتماعی باید به این، به عنوان یک ظرفیت نگاه کنند و زمینه‌­های مشارکت آنها را فراهم کنند.

بیم­ها: فقر گسترده که منجر به محرومیت از امکانات اولیه رفاه و سلامت می­‌شود و فساد اداری و مالی که نه تنها ضد عدالت و آرمان‌­های انقلاب و جامعه ایرانی است، بلکه منجر به کنار زدن شایستگان و معامله پست‌ها در ازای توصیه­‌ها و سفارش‌ها و در نتیجه گسترش یاس و ناامیدی اجتماعی می‌­شود و جابه‌جایی شایستگان (متخصصان متعهد مسئولیت­‌پذیر) را با مشکل مواجه می­‌سازد.

منبع:سایت انجمن جامعه شناسی ایران