امکان سنجی احیای برجام ؛ از سند سپتامبر تا واسطه‌گری های مجدد 

دیپلماسی ایرانی: دوشنبه هفته جاری بود که ناصر کنعانی، سخنگوی وزارت امور خارجه، در نشست خبری خود از احتمال ادامه مذاکرات احیای برجام البته به صورت غیرمستقیم و با واسطه در نیویورک خبر داد. حال که علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزارت امور خارجه و مذاکره‌کننده ارشد جمهوری اسلامی ایران، سیدابراهیم رئیسی و حسین امیرعبداللهیان را در سفر به نیویورک برای حضور در نشست سالانه مجمع عمومی همراهی می‌کند، این ظن و گمان تقویت شده است که امکان ادامه گفت‌وگوها بین تهران و واشنگتن انجام شود؛ به‌ویژه آنکه به موازات حضور رئیسی در خاک آمریکا شاهد اجرائی‌شدن توافق دو طرف (ایران و آمریکا) درباره تبادل زندانیان و دسترسی تهران به شش میلیارد دلار از اموال بلوکه‌شده‌اش بودیم که به باور طیفی از کارشناسان می‌تواند فضای مثبتی را برای ادامه مذاکرات شکل دهد؛ چراکه پیرو همین نگاه، تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا، عملا بخشی از یک توافق نانوشته بزرگ‌تر است که همچنان ادامه خواهد داشت.

از این منظر با در نظر گرفتن تبعات مثبت و ایجاد فضایی تنش‌زدایانه در پی اجرای توافق اخیر در آینده نیز می‌توان به توافقاتی دیگر برای حل‌وفصل مسائل مختلف ازجمله احیای برجام نظر داشت. در‌این‌میان برخی دیدارها در نیویورک صورت گرفته و حتی اتحادیه اروپا به‌عنوان هماهنگ‌کننده مذاکرات هسته‌ای، آمادگی خود برای پیگیری «مجدانه» گفت‌وگوها و رایزنی‌ها درباره مذاکرات لغو تحریم‌ را اعلام کرد.  این را جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا، در دیدار با حسین امیرعبداللهیان گفت و بر یافتن راه‌حل دیپلماتیک درباره موضوع هسته‌ای ایران تأکید کرد. در دیدار بورل و امیرعبداللهیان که علی باقری‌کنی، معاون سیاسی وزیر امور خارجه و انریکه مورا، معاون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز حضور داشتند، طرفین به مرور آخرین تحولات در روابط دوجانبه و مشورت درباره تحولات بین‌المللی و منطقه‌ای پرداختند. همچنین با بررسی آخرین تحولات و پیشرفت‌ها درباره مذاکرات رفع تحریم‌ها، گام‌های پیشنهادی و جدید مورد بحث و تبادل نظر قرار گرفت.

‌طرف اروپایی در این نشست ضمن ابراز خرسندی از توافقات اخیر از‌جمله درباره تبادل زندانیان میان ایران و آمریکا، در جریان همکاری‌های جمهوری اسلامی ایران و آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و همچنین ارزیابی طرف ایرانی از گفت‌وگوهای سیاسی با سه کشور اروپایی قرار گرفت. به گفته ایسنا در این نشست همچنین بر اهمیت ادامه گفت‌وگوها و اجرای کامل تعهدات از سوی همه اعضا و طرف‌های برجام تأکید شد. اتحادیه اروپا به‌عنوان هماهنگ‌کننده مذاکرات هسته‌ای، آمادگی خود برای پیگیری مجدانه گفت‌وگوها و رایزنی‌های لازم را اعلام کرد. طرفین در این دیدار ابراز علاقه‌مندی کردند تا بر‌اساس یک چارچوب مورد توافق، گام‌های اجرائی را برداشته و زمینه تفاهم هر‌چه بیشتر را فراهم کنند.

بورل پس از این دیدار در پیامی در شبکه اجتماعی ایکس به انتقال سه پیام مهم به وزیر امور خارجه ایران اشاره کرد و نوشت که «در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل با حسین امیرعبداللهیان برای انتقال سه پیام اصلی دیدار کردم؛ اول- ما بازداشت اتباع اتحادیه اروپا را محکوم می‌کنیم و خواستار آزادی آنها هستیم، دوم- نیاز به یافتن راه‌حل دیپلماتیک برای موضوع هسته‌ای (ایران) از طریق برجام، سوم- توقف همکاری نظامی با روسیه».

روز سه‌شنبه نیز علی باقری‌کنی در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک با مدیران سیاسی فرانسه، آلمان و انگلیس دیدار و رایزنی کرد. معاون سیاسی دستگاه دیپلماسی درباره این دیدار هم در شبکه اجتماعی ایکس نوشت که «در ادامه نشست‌های قبلی، با مدیران سیاسی فرانسه، آلمان و انگلیس در نیویورک دیدار کردم. ما طیفی از موضوعات مورد علاقه دو طرف ازجمله مذاکرات رفع تحریم‌ها را مورد بحث قرار دادیم».

مذاکره‌ای در کار نیست؟

مجموعه این دیدارها و اتخاذ مواضع مثبتی درباره ادامه مذاکرات برجام و تأکید بر مسیر دیپلماسی از زبان طرفین ایرانی و اروپایی باعث نشد که فردی مانند سجاد سیف‌زاده نگاه چندان مثبتی درباره احیای مذاکرات هسته‌ای یا ادامه گفت‌وگوها در نیویورک داشته باشد؛ چرا‌که این کارشناس در گپ‌و‌گفتش با «شرق» بر این نکته تأکید دارد که موانع احیای برجام کماکان وجود دارند؛ از سایه جنگ اوکراین تا گسترده‌ترشدن ابعاد فعالیت‌های هسته‌ای ایران که به انتقادات آژانس و مدیر‌کلش منجر شده است. سیف‌زاده به اقدام اخیر ایران برای لغو انتصاب هشت نفر از بازرسان اروپایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی هم اشاره دارد که به گفته او می‌تواند مذاکرات را تحت تأثیر قرار دهد. البته پیروز موسوی هم دیگر کارشناسی بود که در گفت‌وگو با «شرق»، اگرچه این اقدام ایران را اقدامی می‌بیند که فضای مذاکرات را تحت تأثیر قرار خواهد داد؛ اما به گفته این مفسر حوزه برجامی، لغو انتصاب هشت نفر از بازرسان اروپایی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در‌عین‌حال توان چانه‌زنی و برگ‌های برنده ایران را برای مذاکرات بیشتر می‌کند. با این خوانش، موسوی باور دارد که غربی‌ها برای نرسیدن ایران به نقطه گریز هسته‌ای و نیز بازگشت نظارت‌ها تلاش بیشتری خواهند داشت.

باوجود‌این سجاد سیف‌زاده بر گفته خود تأکید دارد و معتقد است زمانی که مقامات آمریکایی صراحتا از نبود برنامه‌ای مشخص برای مذاکرات با مقامات ایرانی در نیویورک سخن می‌گویند، دیگر نمی‌توان به این موضوع پرداخت. اشاره این کارشناس به سخنان یکی از مقامات ارشد دولت بایدن است که نمی‌خواست نامش فاش شود. این مقام کاخ سفید روز یکشنبه در گفت‌وگو با خبرنگاران و در پاسخ به این سؤال که «آیا در حاشیه مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک گفت‌وگوهای غیرمستقیمی با ایرانیان انجام خواهد گرفت یا نه» بیان کرد که «اگر سؤال‌تان این است که آیا در این هفته برای گفت‌وگویی برنامه‌ریزی شده است، قطعا این‌طور نیست». به نوشته دیلی‌میل، مشخص نیست که آیا این مقام منکر مذاکرات غیرمستقیم شده است یا از عمد در را برای مذاکره باز گذاشته است. البته‌ این مقام ارشد دولت بایدن در اظهارنظری که می‌تواند سخن خود را نقض کند، عنوان کرده بود که «درِ دیپلماسی بر سر مسئله هسته‌ای ایران همچنان بسته نشده است». مقام مذکور این را هم گفت که «اگر فرصتی ببینیم، آن را بررسی می‌کنیم؛ اما در‌حال‌حاضر چیزی برای گفت‌وگو وجود ندارد».

سجاد سیف‌زاده در تأیید نکات قبلی خود به این موضوع هم ورود می‌کند که «به نظر نمی‌رسد که برای مقامات اروپایی و آمریکایی مذاکرات مستقیم احیای برجام اولویت باشد؛ چراکه جیک سالیوان، برت مک‌گورک یا مقامات اروپایی هم به صورت چراغ‌خاموش در دوحه، ابوظبی و مسقط با مقامات ایرانی گفت‌وگو کردند. تحلیلگر ارشد مسائل بین‌الملل این نکته جزئی اما کلیدی را هم ناظر به نبود گزاره‌ای به نام مذاکرات مستقیم می‌داند و به «شرق» می‌گوید که «تجربه‌ مذاکرات مستقیم امیرسعید ایروانی و رابرت مالی که به تحرکات جریان رادیکال در داخل کشور و نهایتا برکناری مالی منجر شد، به‌روشنی ثابت کرده است که اگر مذاکره‌ای هم در دستور کار قرار بگیرد، قطعا غیرمستقیم، چراغ‌خاموش و پشت پرده خواهد بود و به گفته او «احتمالا دیگر مذاکراتی در چارچوب مذاکرات وین به صورت رسمی و با حضور رسانه‌ها و مقامات ۱+۴ و آمریکا انجام نخواهد شد.

سیف‌زاده به بیانیه اتحادیه اروپا پس از دیدار امیرعبداللهیان و بورل هم اشاره دارد که به اعتقادش مؤیدی بر این است که قاره سبز مشکلات حل‌نشده‌ای دارد و همین مشکلات حل‌نشده می‌تواند روی امر مذاکره یا احتمالا میانجیگری اروپایی‌ها اثرگذار باشد. در راستای آنچه سیف‌زاده عنوان کرد، اتحادیه اروپا در بیانیه‌ای درباره دیدار امیرعبداللهیان و بورل در نیویورک تصریح کرد که جوزپ بورل در نقش خود به‌عنوان هماهنگ‌کننده کمیسیون مشترک برجام، فوری‌ترین موضوعات مرتبط با روابط دوجانبه اتحادیه اروپا و ایران و تحولات اخیر درباره برجام را در این ملاقات مطرح کرد.

بر‌اساس این بیانیه، بورل درباره برجام بر اهمیت دنبال‌کردن مسیر کاهش تنش تأکید کرده و در اظهاراتی مداخله‌جویانه از ایران خواست است تا در تصمیم خود برای لغو مجوز رسمی چند بازرس با‌تجربه آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و بهبود همکاری با آژانس تجدید نظر کند. همچنین در این بیانیه آمده است که اتحادیه اروپا به‌ طور قوی از آژانس اتمی و کار آن حمایت می‌کند و نماینده عالی اتحادیه اروپا اعتقاد راسخ خود را مبنی بر لزوم یافتن راه‌حل دیپلماتیک برای موضوع هسته‌ای ایران در چارچوب برجام اعلام کرده است. در پایان این بیانیه آمده است که بورل همچنین در این دیدار خواستار توقف «همکاری نظامی تهران و مسکو» شده است.

با در نظر گرفتن نکات این بیانیه، سجاد سیف‌زاده در پایان ارزیابی خود معتقد است که برای اروپایی‌ها عملا موانعی برای ازسرگیری مذاکرات و هرگونه تحرک دیپلماتیک میانجی‌گرانه وجود دارد تا جایی که به گفته این کارشناس، اروپایی‌ها مستقل از ایالات متحده آمریکا به دنبال مذاکرات با ایران هستند؛ چراکه مشخصا جنگ اوکراین امنیت اتحادیه اروپا را تحت تأثیر قرار داده است و به همین دلیل قاره سبز اگرچه به پرونده هسته‌ای ایران هم توجه دارد ولی تا زمان حل‌نشدن این مشکلات، جدای از واشنگتن در قبال مذاکرات برجامی عمل خواهد کرد.

امید وجود دارد؟

در شرایطی که محافل کارشناسی و رسانه‌ای وضعیت برجام را چندان امیدبخش نمی‌دانند، پیروز موسوی در ادامه گفته‌های خود اگرچه به بخشی از تحلیل‌ها و گفته‌های سجاد سیف‌زاده در بخش قبل اذعان دارد، اما نگاهی خوش‌بینانه را چاشنی مواضعش خود می‌کند و در ادامه گفت‌وگو با «شرق» معتقد است که نمی‌توان گفت فضا برای ادامه مذاکرات به‌طورکامل از بین رفته است و به زعم او، هنوز امیدی برای احیای برجام وجود دارد. البته این تحلیلگر هم معتقد است که در ماه‌های گذشته فضا برای احیای برجام یا توافق سال ۲۰۱۵ کاهش پیدا کرده؛ چراکه اعتماد تقریبا از بین رفته است، اما موسوی تأکید دارد که هنوز به نقطه صفر نرسیده است.

پیرو این نکته، مفسر حوزه برجامی به اقدام اروپایی‌ها برای تداوم تحریم‌های تسلیحاتی ایران بعد از ۱۸ اکتبر (۲۶ مهر) اشاره دارد و در کنار آن معتقد است مجموعه‌ای از اختلافات بر‌جای‌مانده بین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و تهران بر سر فعالیت‌های هسته‌ای سبب شده گسل‌ها برای احیای برجام باقی بمانند؛ بنابراین موسوی تأکید دارد تا زمانی که این مسائل حل‌وفصل نشود، مذاکرات برجامی تحت تأثیر آن باقی می‌ماند. البته تحلیلگر حوزه سیاست خارجی با تغییر زاویه دید، این نکته حائز اهمیت را در خصوص پلن سی (برنامه‌ای برای کنترل تنش با تهران) هم مطرح می‌کند که غرب به‌شدت نگران وضعیت فعالیت‌های هسته‌ای ایران است و نمی‌تواند شرایط را در نقطه کنونی فریز کند. به همین دلیل موسوی کارکرد پلن سی را در شرایط کنونی همراه با اما و اگرهای جدی می‌داند؛ چراکه به زعم او، اگرچه با اجرای تبادل زندانیان و دسترسی ایران به پول‌های بلوکه‌شده، تنش به‌صورت مقطعی مدیریت و کنترل می‌شود اما کاهش آن به زمان و مذاکره بیشتری نیاز دارد.

به همین واسطه او به نقش جریان‌های رادیکال چه در داخل ایران، چه در آمریکا و مشخصا نقش‌آفرینی برخی بازیگران مخرب مانند نتانیاهو در نیویورک هم اشاره دارد که می‌تواند ضمن نابودکردن خروجی پلن سی، فضا را برای مذاکرات تیره کند؛ این نکته‌ای بود که برخلاف پیروز موسوی از نگاه کوروش منصوری چندان جدی نیست. چراکه این کارشناس در گفت‌وگو با «شرق» به مثال مشخص یعنی برخی نمایندگان مجلس یازدهم می‌پردازد که برجام را در صحن مجلس دهم آتش زدند و اکنون از حامیان و حواریون توافق هسته‌ای به شمار می‌روند. بنابراین به گفته این کارشناس، رقابت‌های انتخاباتی مجلس دوازدهم فضای دوگانه را ایجاد کرده است که از یک سو امکان دارد طیفی از رادیکال‌ها به سمت سیاست‌های ضدمذاکره پیش بروند و درعین‌حال برخی از چهره‌های تندرو هم انعطاف و انفعال را در دستور کار قرار دهند.

با وجود این منصوری در مجموع خطر طیف رادیکال داخلی را چندان جدی نمی‌داند. این کارشناس در تأیید گفته‌های خود مواضع دیروز چهارشنبه مقام معظم رهبری را ناظر بر این جمله که «اقتدار با رفتار مهربان و زبان خوش هیچ منافاتی ندارد» هم گوشزد می‌کند که نشان می‌دهد اکنون دولت سیزدهم می‌تواند با اتکا به این اندیشه با رویکرد مناسب‌تری به سمت مذاکرات پیش برود.

از سند سپتامبر تا واسطه‌گری مجدد دوحه و مسقط

بهرام فلاحی دیگر کارشناسی بود که مجزا از سجاد سیف‌زاده، پیروز موسوی و کوروش منصوری به دو موضوع سند سپتامبر و همچنین احتمال میانجیگری قطری‌ها و عمانی‌ها در پرونده‌های بزرگ‌تر مانند برجام اشاره دارد. این مفسر حوزه سیاست خارجی با ارجاع به گفته دیروز (چهارشنبه) حمیدرضا دهقانی، سفیر ایران در قطر این گزاره را مطرح می‌کند که «نباید این پیش فرض قطعی را داشته باشیم که هرگونه مذاکره‌ای قرار است در نیویورک انجام شود؛ چراکه فلاحی هم اذعان دارد که شاید شرایط کنونی اجازه چنین مذاکراتی را در نیویورک به طرفین ندهد، درعین‌حال او به امکان ادامه گفت‌وگوها در دوحه، مسقط یا ابوظبی در ماه‌های اخیر توجه دارد. پیرو گفته فلاحی، دیروز حمیدرضا دهقانی، سفیر ایران در قطر طی گفت‌وگو با یکی از رسانه‌های داخلی با اشاره به نقش دوحه در توافق اخیر ایران و آمریکا در ارتباط با تبادل زندانیان بین دو کشور و آزادسازی دارایی‌های بلوکه‌شده ایران در کره جنوبی از اعلام آمادگی قطر برای ایفای نقش بیشتر خبر داد.

محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، نخست‌وزیر قطر هم سه‌شنبه (۱۹ سپتامبر، ۲۸ شهریور) در گفت‌وگوی اختصاصی با «کریستین امان‌پور» در شبکه «سی‌ان‌ان» و در پاسخ به این سؤال که آیا اجرای تبادل زندانیان و دسترسی ایران به اموال بلوکه‌شده می‌تواند نشان‌دهنده نزدیکی روابط تهران – واشنگتن باشد، به ذکر این جمله پرداخت که «نمی‌توانم ادعا کنم که این (توافق) به توافق هسته‌ای منتهی می‌شود اما قطعا به فضای بهتر منتهی خواهد شد».

‌نخست‌وزیر قطر معتقد است آنچه روز دوشنبه رخ داد، درواقع سنگ بنای بزرگی برای بازسازی اعتماد بین دو کشور (ایران و آمریکا) بود که به زعم او، فضای بهتری را برای تلاش در جهت دستیابی به توافق کامل در موضوع هسته‌ای و هر موضوع باقی‌مانده دیگر فراهم می‌کند. بنابراین محمد بن عبدالرحمن آل ثانی، ابزار امیدواری کرد که توافق آمریکا و ایران درباره مبادله زندانیان، زمینه را برای تفاهمات بیشتر فراهم کند».

‌البته در کنار این موضوع، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه ایران هم در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل، بامداد دیروز (چهارشنبه) ۲۹ شهریور به وقت تهران با «بدر البوسعیدی» همتای عمانی دیدار و گفت‌وگو کرد. پیش از این نیز نماینده ویژه سلطان عمان هم در حاشیه نشست مجمع عمومی سازمان ملل با علی باقری، معاون وزیر خارجه ایران دیدار کرده بود و باقری در این دیدار از تلاش‌های این کشور در به سرانجام رسیدن تبادل زندانیان و آزادسازی دارایی‌های ایران قدردانی کرد.

‌وزیر امور خارجه ایران چندی پیش از طرح سلطان عمان برای مذاکرات رفع تحریم‌ها خبر داده بود. در همین ارتباط ناصر کنعانی سخنگوی وزارت امور خارجه ۲۷ شهریور در نشست هفتگی با خبرنگاران دراین‌باره گفته بود که «جمهوری اسلامی ایران اعلام کرده که از ابتکارات توأم با حسن نیت برخی کشورها به‌ویژه در منطقه که علاقه‌مند هستند برای پیشبرد روند سیاسی و زمینه‌سازی و کمک به شکل‌گیری توافق و بازگشت همه طرف‌ها به برجام فعالیت کنند، استقبال می‌کند. یکی از ایده‌ها ایده سلطان عمان بود». هرچند کنعانی عنوان کرد «ایران از ابتکار سلطان عمان حمایت کرد و در این زمینه نشست‌ها و گفت‌‌وگوهایی انجام شد اما به باور سخنگوی دستگاه سیاست خارجی، این به معنای ورود طرف‌های جدید به مباحث محتوایی در برجام یا شراکت طرف‌های جدید در برجام نیست».

‌بهرام فلاحی در ارزیابی و تحلیل گزاره دوم خود یعنی «سند سپتامبر» هم به این نکته اشاره دارد که حسین امیرعبداللهیان اخیرا به سند سپتامبر اشاره کرده است که نقشه راه مذاکرات خواهد بود. بنابراین از نگاه این کارشناس هرگونه مذاکره‌ای برای جمهوری اسلامی ایران، چه در نیویورک یا دوحه، مسقط و ابوظبی و با میانجیگری هر بازیگری از اتحادیه اروپا تا کشورهای حاشیه خلیج فارس بر مبنای سند سپتامبر خواهد بود اما این مفسر حوزه سیاست خارجی در عین حال یادآور می‌شود که با توجه به ادامه اختلافات قاره سبز و تهران اکنون سند سپتامبر که بر مبنای بسته پیشنهادی جوزپ بورل بوده، کارکرد سابق خود را از دست داده است.

‌در راستای این نکته فلاحی، «شرق» در گزارش ۱۴ شهریور به این موضوع ورود جزئی‌تری داشت و عنوان شد که مواضع حسین امیرعبداللهیان در زمینه سند سپتامبر ۲۰۲۲ به‌عنوان مسیر مدنظر تهران برای مذاکرات و احیای برجام در حالی مطرح می‌شود که وزیر امور خارجه در دی‌ماه ۱۴۰۰ هم عنوان کرده بود سندی موسوم به سند «۱۵ دسامبر» ۲۰۲۱ جانشین و جایگزین سند «ژوئن ۲۰۲۱» که حاصل زحمات و مذاکرات سیدعباس عراقچی در واپسین ماه‌های دولت دوازدهم در گفت‌وگوهای وین بود، شده است که در نهایت سند ۱۵ دسامبر دولت رئیسی هم از دستور کار خارج شد و امیرعبداللهیان اکنون از سند سپتامبر ۲۰۲۲ که به نظر می‌رسد نتیجه بسته پیشنهادی جوزپ بورل باشد، سخن می‌گوید.