از گفتمان مشروطیت خارج نشده‌ایم
آرمان شرق-مشروطیت شکست نخورد. تصور شکست خوردن مشروطیت مثل آن است که بگوییم انقلاب فرانسه به علت برآمدن ناپلئون بعد از آن شکست خورد. هنوز هم در فرانسه شکل نهایی جمهوری مشخص نیست و از قضا اهمیت موضوع نیز در همین است. اما علت استوار نشدن مشروطیت، غیر از آنچه سایر محققان گفتند، این است که ما و سایر مردمان منطقه، گروگان هستیم. به تعبیر اریک هابزباوم که بین سال‌های ۱۸۸۵ تا ۱۹۱۴ را عصر امپراتوری می‌خواند، ما گروگان رقابت امپراتوری‌های بزرگ شدیم، بعد از آن هم گروگان نفت و پیامدهای نظام سیاسی- اداری تحصیل‌داری شدیم.
گفتار فرهنگ رجایی به مناسبت سالروز انقلاب مشروطه
از گفتمان مشروطیت خارج نشده‌ایم
محسن آزموده
بحث درباره مشروطه ایرانی از جنبه‌های گوناگون بی‌پایان به نظر می‌رسد و از همان نام این رویداد آغاز می‌شود، آن را «انقلاب» بخوانیم، یا «جنبش» یا «نهضت» یا… منشأ و نقطه آغازین آن کجاست؟ شکست ایرانیان از روس‌ها در عصر فتحعلیشاه که با آن گفتار مشهور عباس میرزا ولیعهد در گفت‌وگو با مرد فرنگی بارها تکرار شده یا شیوع بیماری‌های فراگیر مثل وبا و مرگ‌و میر و فلاکت مردم؟ مشروطه از کجا و در میان کدام گروه‌های اجتماعی آغاز شد؟ طراحان و پیش‌‌برندگان آن چه کسانی بودند؟ نخبگان ثلاث یعنی روشنفکران و علما و بازاریان یا مردمان کوچه و خیابان؟ نقش نیروهای بیگانه به ویژه روس و انگلیس در شکل دهی و نحوه پیش‌روی آن چه بود؟ آیا باید آن را در بستر تحولات منطقه و بلکه جهان دید یا نقش عوامل داخلی را برجسته ساخت؟ آیا مشروطه شکست خورد یا در تحقق آرمان‌های خود ناکام ماند؟ تغییرات بعدی جامعه ایران تا چه اندازه و به چه صورت متاثر از ویژگی‌های مشروطه ایرانی بود؟ پرسش‌های مذکور در طول صد و اندی سال گذشته همواره ذهن و ضمیر روشنفکران ایرانی را مشغول کرده و همین کوچک‌ترین گواه بر کامیابی مشروطیت است. امروز حتی سر‌سخت‌ترین منتقدان و مخالفان مشروطه ایرانی هم جرات نمی‌کنند از حق مردم برای تعیین سرنوشت خودشان عدول کنند یا لااقل در ظاهر، سخنی غیر از ضرورت برابری همگان در برابر قانون بگویند. آرمان‌های مشروطه با هر خاستگاهی و با هر روایتی از فراز و فرودش، امروز پس پشت رفتار و گفتار عموم مردم ته‌نشین شده، حتی اگر بسیاری از آنها ندانند که برای آنچه امروز حق مسلم خود می‌پندارند، چه کوشش‌هایی صورت گرفته و چه خون‌هایی ریخته شده است. مهم‌تر آنکه تکاپو برای مشروطه‌خواهی همچنان ادامه دارد و تحقق کامل ایده‌آل‌های آن، آرزویی است که مستلزم امیدواری، آستین بالا زدن و دست به کار شدن است. با گوشه‌نشینی و عزلت‌گزینی، آیه یأس و ناامیدی خواندن، پناه بردن به موهومات«آنچه خود داشت» و غرق شدن در توهم «گذشته‌طلایی»،تکرار‌تئوری‌های توطئه «نمی‌گذارند، نمیشه» و … کاری از پیش نمی‌رود.
به مناسبت صد و پانزدهمین سالروز امضای فرمان مشروطیت در نیمه مرداد ۱۲۸۵ خورشیدی، گروه‌های علمی مطالعات سیاست و تمدن ایرانی و روندهای فکری مرکز مطالعات استراتژیک خاورمیانه همایش «مشروطه‌خواهی و تحول مفاهیم بنیادی در ایران معاصر» را پنجشنبه و جمعه ۱۴ و ۱۵ مرداد به صورت آنلاین برگزار کردند. در این همایش شماری از استادان برجسته تاریخ، علوم سیاسی و علوم اجتماعی ایران همچون محمدعلی همایون کاتوزیان، ژانت آفاری، مینو درایه و … سخنرانی کردند. دوستان ما در صفحه اندیشه روزنامه شرق، بخش نخست این همایش را گزارش کردند. آنچه می‌خوانید، گزارشی از سخنرانی دکتر فرهنگ رجایی به عنوان اختتامیه این همایش است. فرهنگ رجایی استاد تمام گروه فلسفه سیاسی و روابط بین‌الملل دانشگاه کارلتون و رییس دانشکده علوم انسانی این دانشگاه است. او آثار فراوانی به فارسی و انگلیسی در زمینه اندیشه سیاسی و فرهنگ ایرانی تالیف و ترجمه کرده است که از آن میان می‌توان به این عناوین اشاره کرد: «معرکه جهان‌بینی‌ها در خردورزی سیاسی و هویت ما ایرانیان»، «تحول اندیشه سیاسی در شرق باستان»، «مشکله هویت ایرانیان امروز: ایفای نقش در عصر یک تمدن و چند فرهنگ» و ترجمه‌هایی چون: «فهم نظریه‌های سیاسی» (نوشته توماس اسپریگن)، «قدرت: فر انسانی یا شر شیطانی» (ویراسته استیون لوکس) و «زندگی فضیلت‌مند در عصر سکولار» (نوشته چارلز تیلور).
بحث خود پیرامون موضوع «مشروطیت در جریان روزآمدی تفکر در ایران» را طی سه مطلب عرض می‌کنم. مطلب نخست به عنوان پیش‌در‌آمد، تکرار فهرست‌وار و یادآوری نکات بارزی است که در همایش دو روزه شنیدم و به نظرم خوب و بلیغ بیان شدند. از سوی دیگر اشاره می‌کنم به اینکه چرا ما از این ثمره بزرگ یعنی مشروطه کمتر بهره‌مند هستیم و این تحول بزرگ استوار نشد. مطلب دوم به عنوان مقدمه‌ای به بحث خودم جایگاه جریان فکر را در ایران، به بررسی روند تحول و تغییر اسوه فکری بشری از جهان‌بینی خدا یا خدایان حضوری به انسان حضوری و پیامد آن برای امر سیاسی اختصاص دارد. مطلب سوم، تحریر جایگاه نهضت و انقلاب مشروطیت در جریان تفکر در ایران است.
میراث مشروطه
همایش حاضر با غنای مباحث و روشنی بینش استادان، خود برآمده از سنت مشروطیت است. این مباحث نشان داد که مشروطیت نه فقط برای ایران بلکه برای کل منطقه واقعه‌ای تکان‌دهنده بوده و بر ابعادی از زندگی جمعی ایرانیان و از جمله مقولات زیر دوران‌ساز و منابع گفت‌وگوی کلان است:
۱- قانونمندی در معنای تازه و حجت گرفتن از این معنای قانون: سرآمد مقولات همان گفتمان یک کلمه است که در این همایش هم مرتب مطرح شد و هنوز جای بحث دارد، زیرا به تعبیر یکی از سخنرانان، هنوز از گفتمان مشروطیت خارج نشده‌ایم.
۲- شیوه تازه‌ای از تاریخ‌نگاری هم از حیث روش و هم از نظر محتوا
۳- تکاپو برای آزادی علیه خودکامگی
۴- مشروع شدن بحث از تکثر و تساهل چند صدایی
۵- شمول همگانی
۶- بحث و ورود آرمان‌های دنیایی در گفتمان جمعی ما ورای مقالات ایدئولوژیکی
۷- تفکر درباره سامان موسس (constitution) هنجاری و نظام حقوقی تازه
۸- برجسته کردن نظام سیاسی جدید
۹- تاکید بر تغییر خیالات به جای تاکید بر عرصه عمل، مشابه تاکیدی که من بر برتری بینش بر دانش دارم، اگرچه به هر دو نیازمندیم.
۱۰- بازکردن بحث‌های جدی درباره مفهوم دستور سامان اساسی
۱۱- ورود مقوله عقود معین مثل ودیعه و میثاق
۱۲- گفت‌وگوی جدی با مفاهیم جدید
۱۳- معرفی و تشویق رویکرد و روش پرسشگرانه به امور: انتقاد که همه جا رایج است، اگر هم موفق شود، ما را تازه به صفر می‌رساند، درحالی که پرسشگری همواره با احترام، همدلی و قدرشناسی همراه است و فرد پرسشگر اگر محترم نباشد، بی‌هنر است.
اما چرا مشروطیت پا نگرفت؟ من معتقدم مشروطیت شکست نخورد. تصور شکست خوردن مشروطیت مثل آن است که بگوییم انقلاب فرانسه به علت برآمدن ناپلئون بعد از آن شکست خورد. هنوز هم در فرانسه شکل نهایی جمهوری مشخص نیست و از قضا اهمیت موضوع نیز در همین است. اما علت استوار نشدن مشروطیت، غیر از آنچه سایر محققان گفتند، این است که ما و سایر مردمان منطقه، گروگان هستیم. به تعبیر اریک هابزباوم که بین سال‌های ۱۸۸۵ تا ۱۹۱۴ را عصر امپراتوری می‌خواند، ما گروگان رقابت امپراتوری‌های بزرگ شدیم، بعد از آن هم گروگان نفت و پیامدهای نظام سیاسی- اداری تحصیل‌داری شدیم. دولت تحصیل‌دار خودش را پاسخگو نمی‌داند. همچنین هنوز گرفتار انقلاب روسیه و توهمات جامعه مطلوب کمونیستی آن هستیم. ایدئولوژیک شدن جهان و جنگ سرد و تاسیس اسراییل و نقش مخربش در منطقه، از دیگر مشکلات اصلی ماست. الان هم منطقه گرفتار افراط‌گرایی و بنیادگرایی شده که با تخاصم‌انگیزی بی‌نتیجه و بی‌پایان وضعیت را بغرنج می‌کند این عوامل نه فقط ما که کل منطقه را درگیر کرده و ما هم نمی‌کوشیم آنها را مدیریت کنیم و تکلیف خود را با آنها روشن‌سازیم. من از نظریه توطئه سخن نمی‌گویم، زیرا این عوامل چالش هستند.
چرخش جهانی
بحث بعدی، چرخش جهان از شیوه تولید زندگی مادی کشاورزی به سوی نگرش انسان حضوری است که پیامدش درامر سیاسی به صورت حقانیت سیاسی شهروندان آشکار می‌شود. به نظر من این چرخش تصادفا در اروپا پدید آمد و نباید تصور کرد که همه‌چیز در آنجا رخ داده است. روایتی که از تحولات غرب غالب شده، نادرست و جعلی است. اتفاقا یونان باستان و روم باستان، جزو شرق هستند. کتاب اروپامحوری سمیر امین در این زمینه روشنگر است. خلاصه اینکه به این چرخش بزرگ نه فقط اروپا بلکه ما و همه جهان توجه کردند. آنچه به عنوان قانون سامان سیاسی یا قانون اساسی مطرح شد، همزمان با ایران در ژاپن عصر میجی و در عثمانی هم مطرح شد. قوانین اساسی کشورهای اروپایی هم تقریبا در همین دوره مطرح می‌شود. در مملکت ما هم مثل همه جای دنیا، این بحث از ۱۸۰۵ به تعبیر بهمن زینلی در کتاب « با کاروان معرفت: بررسی روند اعزام دانشجو به اروپا در دوره قاجار و تاثیر آن در نهضت مشروطیت» (۱۳۹۶) شروع شد.
مشروطیت همچون یک روند
مشروطیت یک روند است، نه یک واقعه. این تمایز بسیار اهمیت دارد. یک روند مقدمات، نقطه جرقه و نقطه فریاد دارد. به گمان من مقدمات مشروطه از همان سال ۱۸۰۵ شروع شد و همین طور با کاروان معرفت ادامه پیدا کرد. این وقایع در دوره محمد علی‌شاه، چنانکه هما ناطق در کتاب جالب «ایران در راهیابی فرهنگی» نشان می‌دهد، ادامه پیدا کرد. اما جرقه دو تا است، یکی همان سخن مشهور امیرکبیر است که می‌گوید خیال کنسطیطوسیون دارد. این بحث سه دلالت داشت، نخست محدود کردن دولت استبدادی، قانون و حقوق ثابته مردم. اما جرقه دوم همان رساله مشهور یک کلمه است. جالب است که این دو تقریبا همزمان رخ می‌دهد، یعنی رساله یک کلمه در سال ۱۲۴۸ مطرح شده و امیرکبیر هم در همان دوران خواسته خود را مطرح می‌کند. فریاد مشروطه از حکومت سالار‌الدوله در تهران به گوش می‌رسد، یعنی از ۲۱ آذر ۱۲۸۴ با فلک کردن علنی چند تاجر خوشنام شروع شد. این مرحله اول این جریان عظیم چرخش ما است.
اما مقدمات مرحله دوم از کودتای ۱۲۹۹ شروع شد. بیانیه مشهور رضاخان با عنوان «حکم می‌کنم» آغاز مرحله دوم نهضت چرخش ما است. ازمراحل مقدماتی این چاپ کتاب دکتر مصدق تحت عنوان حقوق پارلمانی در ایران و اروپا (۱۳۰۲) به هزینه خودش است. اما جرقه این مرحله، با طرح دو فوریتی دکتر مصدق در سخنرانی‌اش است که بعد از آن به قانون ملی شدن امتیاز نفت منجر شد و فریاد این مرحله نیز در خود دکتر مصدق به گوش می‌رسد که می‌دانیم با چه تحولاتی همراه بوده است. من فریاد آن را در ۲۴ اسفند ۱۳۲۹ می‌شنوم که قانون ملی شدن صنعت نفت به تصویب رسید و همچنین دهم اردیبهشت ۱۳۳۰ که قانون اجرای ملی شدن نفت تصویب شد.
اما مرحله سوم این چرخش انقلاب ۱۳۵۷ است که از مقدمات آن می‌توان به کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ و تاسیس ساواک در سال ۱۳۳۵ و بازبینی قانون اساسی در ۱۳۳۶ اشاره کرد. جرقه این مرحله را در سال ۱۳۳۴ می‌بینیم. در این سال مرحوم سید محمود طالقانی بار دیگر رساله مشهور تنبیه‌الامه و تنزیه‌المله مرحوم نایینی را منتشر می‌کند. این جرقه بعدا تا خرداد ۱۳۴۱ ادامه پیدا کرد که بهترین روایت آن تا به امروز در کتاب دو جلدی «نهضت دوماهه روحانیت» نوشته علی دوانی ارایه شده است. فریاد آخر این مرحله، از ۱۷ دی‌ماه ۱۳۵۶ با نشر مقاله «ایران و استعمار سرخ و سیاه» نوشته احمد رشیدی مطلق در روزنامه اطلاعات آغاز شد و تا ۱۲ فروردین ۱۳۵۸ که بعدا روز جمهوری اسلامی خوانده شد، ادامه پیدا کرد. اگر این سه مرحله را به عنوان تحولات دنباله‌دار در یک سده انقلاب ببینیم، آنگاه جایگاه نهضت مشروطیت نه فقط مشخص‌تر می‌شود؛ در بستر این تحولات روشن می‌شود که جریان مشروطیت نه فقط ناکام نماند، بلکه کماکان تداوم دارد.
من معتقدم مشروطیت شکست نخورد. تصور شکست خوردن مشروطیت مثل آن است که بگوییم انقلاب فرانسه به علت برآمدن ناپلئون بعد از آن شکست خورد. هنوز هم در فرانسه شکل نهایی جمهوری مشخص نیست و از قضا اهمیت موضوع نیز در همین است. اما علت استوار نشدن مشروطیت، غیر از آنچه سایر محققان گفتند، این است که ما و سایر مردمان منطقه، گروگان هستیم. به تعبیر اریک هابزباوم که بین سال‌های ۱۸۸۵ تا ۱۹۱۴ را عصر امپراتوری می‌خواند، ما گروگان رقابت امپراتوری‌های بزرگ شدیم، بعد از آن هم گروگان نفت و پیامدهای نظام سیاسی- اداری تحصیل‌داری شدیم./اعتماد/محسن آزموده
برچسب ها :
ناموجود- نظرات ارسال شده توسط شما، پس از تایید توسط مدیران سایت منتشر خواهد شد.
- نظراتی که حاوی تهمت یا افترا باشد منتشر نخواهد شد.
- نظراتی که به غیر از زبان فارسی یا غیر مرتبط با خبر باشد منتشر نخواهد شد.
ارسال نظر شما
مجموع نظرات : 0 در انتظار بررسی : 0 انتشار یافته : ۰