جمهوری‌خواهی سیدحسن مدرس

شعار جمهوری‌خواهی از راه‌هایی بود که رضاخان برای ساقط کردن حکومت قاجار و تصاحب کامل قدرت در پیش گرفته بود. در آن زمان رضاخان که به تازگی رییس‌الوزرا شده بود؛ از یک‌سو قصد حذف احمدشاه و باقیمانده وفاداران به آخرین پادشاه قاجار را داشت تا از این طریق پایه‌های قدرت خود را در کشور تحکیم کند و از جانب دیگر برای برقراری یک حکومت جمهوری شبیه آنچه آتاتورک در ترکیه تشکیل داده بود، علاقه‌مند بود.
طرح اعلام حکومت جمهوری در ترکیه و ایران از جمله برنامه‌های استعمار انگلیس بود. ایده استقرار رژیم جمهوری در ایران در نیمه دوم اسفند ۱۳۰۲ مطرح شد و طرفداران رضاخان برای تهیه زمینه اجرای این نقشه، تلگراف‌های متعددی از سراسر کشور برای برقراری جمهوری در ایران به تهران فرستاده و با دامن زدن به تظاهرات روزمره‌، این طرح را به موج بزرگ اجتماعی- سیاسی تبدیل کردند. رضاخان مصمم بود تا طرح خود را به ‌تصویب نمایندگان مجلس رسانده و آن را قانونی جلوه دهد. اما مشکل او این بود که عمر مجلس چهارم به سر آمده بود. رضاخان به سرعت انتخابات دوره پنجم را برگزار و تمام تلاش خود را برای اعمال نفوذ در انتخاب نمایندگان موافق با خود به‌ کار گرفت‌. انتخابات با سرعت انجام شد و ۲۲ بهمن ۱۳۰۲ مجلس پنجم رسما افتتاح شد. تعدادی از مخالفان قدرتمند رضاخان ازجمله آیت‌الله مدرس به مجلس راه یافتند.
در هفتمین جلسه دوره پنجم مجلس شورای ملی که در اول فروردین ۱۳۰۳ تشکیل شد، طرحی مشتمل بر سه ماده به مجلس تقدیم شد که در ماده اول آن تبدیل رژیم مشروطه به جمهوری آمده بود، در این مجلس به‌رغم خواست مدرس، موافقان رضاخان در اکثریت بودند، فراکسیون تجدد به‌ رهبری «سیدمحمد تدین»، حدود ۴۴ نفر عضو داشت و سوسیالیست‌ها به سرکردگی «سلیمان میرزا» حدود پانزده نفر بودند و همگی از رضاخان حمایت می‌کردند. عنوان جمهوری خود موضوع چشم‌گیری بود و برای مردمی که ستم شاهان را دیده و به‌ تازگی از کشورهای دیگر خبر خوشی درباره این نوع رژیم شنیده بودند، طرح مزبور تقدیم مجلس شد، با این وضع تصور می‌شد جمهوری پیشنهادی در مجلس به ‌تصویب برسد. در مقابل این گروه، عده‌ای از نمایندگان برای خنثی‌کردن این توطئه در مقابل هواداران جمهوری صف‌آرایی کردند که در راس آنان مدرس بود. در مجلس مدرس و یارانش کوشیدند تا از تصویب اعتبارنامه‌های عده‌ای نماینده که به دستور سردار سپه انتخاب شده یا با او تبانی داشتند، جلوگیری به ‌عمل آورند. در طول بررسی اعتبارنامه‌ها، نمایندگان واقعی سعی کردند وقت مجلس را چنان بگیرند برای روزی که حامیان رضاخان در نظر گرفته بودند تا این طرح را مورد بحث و تصویب قرار دهند. مدرس، علیه جمهوری در مجلس به سخنرانی پرداخت. سیدمحمد تدین که از طرفداران رضاخان بود، سعی کرد نمایندگان حامی خویش را هنگام سخنرانی مدرس از جلسه خارج کند، ولی بیانات پرجاذبه مدرس آنان را تحت‌تاثیر قرار می‌داد. مدرس در اتاق تنفس بیانات خود را پی ‌گرفت. در این میان دکتر حسین بهرامی معروف به احیاء‌السلطنه پس از یک مشاجره لفظی به ‌تحریک تدین سیلی بر صورت مدرس نواخت. سیلی به مجتهدی آگاه و فقیهی مبارز انفجاری عظیم پدید آورد و سیلی از مردم مسلمان در خیابان‌ها به راه انداخته شد و طبقات مختلف مردم در مساجد و سایر اجتماعات نفرت خویش را از این حرکت توهین‌آمیز اعلام داشتند. مردم هر روز در مسجد شاه تهران اجتماع کرده و به‌ سخنان مهیج خالصی‌زاده که علیه رضاخان و جمهوری و شخص تدین ایراد می‌شد گوش فرا می‌دادند و آماده فداکاری می‌شدند. تظاهرات دوم فروردین ۱۳۰۳ نیز در مقابل ساختمان مجلس و در شرایطی که نمایندگان آماده بررسی و تصویب طرح جمهوری رضاخانی بودند، تکرار شد.
مدرس برای خنثی‌کردن این خیانت حدود پانزده نفر از نمایندگان مجلس را برای زیارت به قم فرستاد و همین کار موجب شد جلسه هفتم مجلس که در آخرین روز سال ۱۳۰۲ تشکیل شد، بدون اخذ نتیجه خاتمه یابد. سیلی خوردن مدرس در مجلس تغییراتی پدید آورد و موجب شد عده‌ای به ‌حامیان مدرس پیوسته یا جزو گروه منفردین قرار گیرند. افراد اقلیت به مدرس نزدیک‌تر شده و با او هماهنگ شدند. خالصی‌زاده پس از نماز جماعت در بازار از مردم خواست به حمایت از مدرس به سوی مجلس حرکت کنند. مردم که از نقاط دیگر به این امواج خروشان افزوده می‌شدند وارد حیاط مجلس شدند. رضاخان که اوضاع را دگرگون دید عده‌ای از سربازان و چماقداران را اجیر کرد تا در مقابل مردم شعار مرده باد مدرس/زنده باد جمهوری سر دهند. دوم فروردین ۱۳۰۳ صحن مجلس و میدان بهارستان مملو از جمعیت شد. وحشت طرفداران رضاخان را فراگرفت. مدرس از مجلس بیرون آمد و مردم او را بر سر دست گرفتند و با فریادهای زنده باد اسلام/زنده باد مدرس او را به منزل بردند. رضاخان که با شکستی مفتضحانه روبه‌رو شده بود در هجدهم فروردین به حالت قهر به بومهن رفت. بعد از آن افراد نظامی و مزدورانش به مجلس فشار آوردند که باید سردار سپه را برگردانند و مجلس استعفای او را قبول نکند. افزایش روزافزون مخالفین جمهوری و درگیری‌های گوناگون، پدیده‌ای بود که سرانجام زمینه عقب‌نشینی رضاخان را از این طرح فراهم کرد. رضاخان در ۶ فروردین ۱۳۰۳ در ملاقات با تعدادی از علما، قول لغو طرح جمهوری را داد و در ۱۲ فروردین طی اعلامیه‌ای لغو این طرح را اعلام کرد. طرح «جمهوری‌» اگرچه با هوشیاری روحانیت و همراهی مردم خنثی شد، اما توفیق رضاخان در گرفتن رای اعتماد از مجلس برای کابینه خود در ۲۲ فروردین ۱۳۰۳ عاملی بود که به رضاخان در پیگیری اهدافش کمک شایانی کرد و عملا تمام اختیارات حکومتی را به دست گرفت./اعتماد-محمود فاضلی