دولت شفاف؛ آیا حکمرانی بدون شفافیت می‌تواند تداوم داشته باشد؟

یکی از بحث‌های مطرح قبل از تشکیل دولت سیزدهم موضوع شفافیت اقدامات دولت و البته شفافیت همه نهادها، سازمان‌ها و وزارتخانه‌ها بوده است. طبیعی است برخی موضوعات امنیتی و محرمانه و سری جایی برای شفافیت پیدا نمی‌کند ولی امید آن است که مهر محرمانه و سری و به‌کلی سری برای هر موضوع به کار برده نشود. برخی می‌گویند فعلا بسیار زود است که از دولت سیزدهم و وزارتخانه‌ها و نهادهای تازه تغییر مدیریت داده شفافیت را طلب کنیم، درحالی‌که به‌هرحال آنچه انحراف را کم می‌کند و موجب حرکت قطار تصمیمات در ریل خود می‌شود شفافیت است و اینکه از ماوقع آنچه می‌گذرد مردم مطلع شوند. آری! مردم مطلع شوند. اگر سابقه شفافیت در کشور وجود نداشت شاید پرداختن به امر شفاف‌سازی کاری عبث و ابتر بود، ولی می‌توان مثالی از نوع شفاف‌سازی که مدرک و سابقه آن وجود دارد مطرح کرد تا معنی شفاف‌سازی روشن شود، هرچند ممکن است مطابق معمول قابل نقد و بررسی باشد و اصلاحات در جهت تکامل آن مرعی شود. در سال‌های ۵۹ تا ۶۳ که مسئولیت وزارت صنایع بر عهده نویسنده بود، مجله‌ای به نام سنگر صنعت در وزارت صنایع تولد یافت. وظیفه این مجله درج همه اتفاقاتی بود که در محدوده وزارت روی می‌داد و شماره‌های آن هرچند قابل توزیع در دکه‌های مطبوعات نبود اما به تعدادی بود که هر مراجعه‌کننده به وزارت می‌توانست آن را داشته باشد و مطالب آن را مرور کند. در حقیقت این نشریه که از سوی روابط عمومی وزارتخانه منتشر می‌شد، وظیفه واقعی روابط عمومی را به انجام می‌رساند. روابط عمومی نوعا در سازمان‌ها برای توجیه یا ارائه اطلاعات بسته و غیردقیق انجام وظیفه می‌کند و در حقیقت جبران‌کننده اشتباهات و تسامح‌های مسئولان و مناسب جلوه‌دادن عملکردها هستند. بگذریم که برخی روابط عمومی‌ها کارشان فقط نصب پرچم و پارچه‌نویسی و چراغانی ساختمان سازمان مربوطه به‌خاطر مناسبت‌های عید و عزا و… است. متأسفانه نه‌تنها سازمان‌های اجرائی کشور از ارائه اطلاعات و پاسخ صحیح به سؤال‌ها و تشریح عملکرد خود طفره رفته و صرفا در برخی موارد مطالبی در تحسین اقدامات خود به نشر می‌آورند که سازمان‌های نظارتی مانند سازمان بازرسی کل کشور از ارائه آنچه در بازرسی‌ها به آن رسیده‌اند به مردم خودداری می‌کنند. در کشور ما مسائل بسیاری از قبل اقدامات مدیران و تصمیم‌گیری آنان ایجاد شده است و اگر نبودند مطبوعات متعهد به آگاهی‌دادن به مردم هیچ اطلاعاتی در اختیار مردم قرار نمی‌گرفت. اضافه می‌شود مسائلی که از سوی رسانه‌های بیگانه و معاند مطرح می‌شود و به‌دلیل آنکه هیچ مقام مسئولی درباره آنها توضیح نمی‌دهد نظر و نگاه رسانه بیگانه که امروز به‌وفور در فضای مجازی دیده می‌شود و به دل مردم می‌نشیند و البته این به‌دل‌نشستن به‌دلیل تعدد آنها، چون عقده‌ای در گلوی افراد گیر می‌کند و کلا اعتماد به حکمرانی از دست می‌رود. در این خصوص برخی مسئولان می‌گویند که وظیفه ما پاسخ‌دادن به اطلاعات ابرازشده از سوی معاندان نیست. باید گفت پاسخ‌ندادن یعنی رضایت به آنچه گفته شده است و این پاسخ‌ندادن موجب باور مردم به شایعات می‌شود. پس برای شفاف‌سازی باید دو کار هم‌زمان صورت گیرد. هم فعالیت‌های یک سازمان اعم از تصمیمات جلسات و صورت‌جلسات و هم تصمیمات انفرادی و نیز آمار و اطلاعات از نتایج اقدامات حسب ماهیت سازمان به‌صورت هفتگی یا ماهانه در یک مجله تهیه شود و هم به هر آنچه به‌عنوان اتهامات، شایعات، آمار نادرست و… مطرح می‌شود، پاسخ داده شود.

هم‌اینک در فضای مجازی اتهامات مختلفی به همه مسئولان کشور اعم از رؤسای سه قوه، وزیران و دیگر مسئولان وارد شده است. تشخیص درست‌بودن یا نادرست‌بودن این اتهامات از توان شهروندان معمولی و حتی فرهیختگان خارج است؛ اما اگر این شایعات و اتهامات بی‌پاسخ و بی‌توضیح بماند، به باور مردم می‌نشیند. البته واضح است که شفافیت باید هم‌زمان با اقدامات و طرح مسائل باشد. کاری مانند گزارش تلفیق بودجه که سالانه و نه حتی بلافاصله پس از سال انجام می‌شود نمی‌تواند در زمره شفافیت‌ها قرار گیرد بلکه شفافیت باید هم‌زمان با اقدامات رقم بخورد. اینکه جلسه رسمی مجلس (به‌جز جلسات محرمانه) از صدای جمهوری اسلامی مستقیم پخش می‌شود، نمونه مناسبی از شفافیت است و به‌همین‌دلیل مخاطبان از نحوه رویارویی مجلس با مسائل مطلع می‌شوند؛ درحالی‌که از جلسات دولت، شورای اقتصاد، مجلس خبرگان، شورای نگهبان و وزرا و سایر مقامات هیچ اطلاعی هم‌زمان در اختیار مردم قرار نمی‌گیرد. امروز حتی مسابقات ورزشی و داوری‌ها به‌صورت شفاف در اختیار مردم قرار می‌گیرد. در گذشته‌های نه‌چندان دور برای مثال اگر دو کشتی‌گیر مبارزه می‌کردند، نحوه امتیازدادن مخفیانه روی کاغذ بود و در پایان مسابقه تنها نتیجه اعلام می‌شد. درحالی‌که امروزه با نصب تابلوهای الکترونیکی هرگونه امتیازی بلافاصله روی تابلوها منعکس می‌شود و اجازه اعتراض به مربیان داده می‌شود و با نشان‌دادن صحنه مشکوک تصمیم درست را اتخاذ می‌کنند. این شفافیت‌ها از التهاب بازیکنان، مربیان و تماشاگران می‌کاهد زیرا اطلاعات درست دریافت می‌کنند و به‌همین‌دلیل عقده فرورفته‌ای که باعث جدال و نزاع شود در دلشان حضور نمی‌یابد. البته در اتاق شیشه‌ای نشستن و دیگران به‌نظاره‌ایستادن چندان مطلوب نیست؛ اما زندگی صحنه بروز و ظهور انسان‌ها بوده و عالم محضر خداست. اگر همچنان که در مقابل دوربین‌های نصب‌شده خویشتن‌داری می‌کنیم، به حضور خداوند اعتقاد داشته باشیم، بدون دوربین هم خویشتن‌داری می‌کنیم. حال چه بهتر که خود را در اتاق شیشه‌ای و در معرض مردم و رسانه‌ها بگذاریم و با حسن‌نیت و شجاعت دیگران را به قضاوت بطلبیم. چنین می‌شود که مسئولان علاوه بر آنکه مانع شفافیت نمی‌شوند خود پیش‌قدم می‌شوند و بسیار روشن است که اشتباهات مدیریتی بسیار کم و کمتر می‌شود. البته کار اندکی سخت‌تر می‌شود اما این سختی سهولت‌هایی تعیین‌کننده را دربر دارد و یکی از مصادیق «ان مع العسر یسرا فان مع العسر یسرا» همین سختی رفتار شفاف و نتایج مبارک آن است. نگارنده به‌عنوان کسی که در مطالعه جراید و مراجعه به رسانه‌ها دستی بر آتش دارد، احساس قوی دارد که بسیاری از مسائل را نمی‌فهمد. آن‌قدر اطلاعات ناقص و شبهه‌انگیز وجود دارد که کمتر انسانی آن را به باور خود راه می‌دهد، هرچند به‌هر‌حال تأثیر خود را دارد. این آفتی است که نصیب مردم کشورمان شده است. اگر عمیق به اطلاعات در دسترس نگاه کنیم، چیزی دستگیرمان نمی‌شود و اگر سطحی نگاه کنیم، باورهایمان دچار تزلزل و شکست می‌شود. سؤال اینجاست! چرا مسئولان توضیح نمی‌دهند و دلایل خود را تشریح نمی‌کنند تا شفافیت ایجاد شود. چرا وزیر کشاورزی درباره علل انتصابات توضیح نمی‌دهد و نمی‌گوید چرا سه برادرزن خود را منصوب کرده است. چرا وزیر نیرو دلیل به‌کارگیری افراد غیرمتخصص را توضیح نمی‌دهد. در وزارتخانه‌ای که آکنده از افراد متخصص است. چرا به‌روشنی درخصوص کشتی ویتنامی توضیح داده نمی‌شود. چرا وزارت بهداشت درباره مسائل کرونا، داروها، واکسن‌هاو تولید داخل آن مسائل را روشن نمی‌کند. چرا وزارت خارجه موضوع چاه‌های گاز دریاچه خزر را روشن نمی‌کند. چرا سازمان محیط زیست، وزارت مسکن، وزارت کشاورزی و سایر دستگاه‌های ذی‌ربط درباره نشست زمین در کشور و خسارات واردشده و آنچه در شهر اصفهان رخ داده است و علت بی‌تصمیمی خود درباره این پدیده و آینده را به مردم توضیح شفاف نمی‌دهند؟ از این قبیل مسائل بسیار زیاد است و همچنان که دولت آقای حسن روحانی مردم را در بی‌اطلاعی نگه داشته بود، در این دولت همچنان راه روحانی ادامه دارد. آیا حکمرانی بدون شفافیت می‌تواند تداوم داشته باشد؟/شرق-سیدمصطفی هاشمی‌طبا