ایران چند بار توسط قوای خارجی اشغال شده است؟

کشورمان در طول تاریخ چندهزار ساله اش در کل فقط ۴ بار توسط یک کشور یا ارتش خارجی فتح شده است و آن طور که بعضی می گویند چنین نبوده که همه سلسله های گذشته یک دست تسلیم قوای خارجی شوند.

اظهارات اخیر سردار نقدی در مورد دو دستی تقدیم کردن ایران به اسکندر توسط هخامنشیان و شکست ساسانیان از مغولان (!) باعث واکنش های مختلف شده است. بسیاری از جنبه های مختلف به این اظهارات و تاریخ ایران نگریستند. برخی این پرسش را مطرح کردند که آیا واقعا ایران، آن طور که برخی بیان می کنند همیشه در طول تاریخ شکست خورده و مغلوب بوده است؟

نباید فراموش کرد که تاریخ ایران پر از شکست و پیروزی است. با این حال، اگر با دقت بررسی کنیم متوجه می شویم که کشورمان در طول تاریخ چندهزار ساله اش در کل فقط ۴ بار توسط یک کشور یا ارتش خارجی فتح شده است و آن طور که بعضی می گویند چنین نبوده که همه سلسله های گذشته یک دست تسلیم قوای خارجی شوند.
بررسی تاریخ ایران نشان می دهد که از ابتدای روی کار آمدن مادها تا زمان حاضر، ایران یک بار در پایان دوره هخامنشیان توسط قوای اسکندر مقدونی، یک بار در پایان سلسله ساسانیان توسط اعراب، یک بار در پایان دوره خوارزمشاهیان توسط مغولان و یک بار هم در پایان دوره پهلوی اول توسط متفقین تصرف شده است.

اشغال کشور یعنی چه؟

مقصود از تصرف و اشغال کشور، اشغال تقریبا سرتاسر کشور در یک یا چند جنگ نظامی و تصرف به خصوص پایتخت، توسط قوای خارجی و از هم پاشیده شدن سلسله حاکم بر کشور ( یا پادشاه وقت) و به خصوص سکونت ارتش یا قوای خارجی در شهرهای مملکت و به دست گرفتن سیستم حکومتی آن است. از این رو، مثلا هجوم ترک های شمال شرقی به ایران و ایجاد حکومت هایی مانند غزنویان و سلجوقیان معنای تصرف نمی دهد. همچنین حمله افغان ها به اصفهان در دوره شاه سلطان حسین صفوی به معنی اشغال کشور نیست، چرا که اصولا افغان ها در آن دوره یک قوم یا ارتش خارجی به حساب نمی آمدند. همچنین جنگ های ایران و روسیه، حمله عثمانی ها به غرب ایران، حمله انگلیسی ها و پرتغالی ها به جنوب و جنگ های بزرگ روم و ایران هیچ یک معنای تصرف کشور را ندارند چرا که اصولا این جنگ ها به تصرف کشور منجر نشد.

حمله مغولان به ایران شاید از نظر بسیاری به معنی تصرف کشور نباشد چرا که خوارزمشاهیان حکومتی ترک تبار بودند اما نباید فراموش کرد که خوارزمشاهیان در آن دوره آنقدر با فرهنگ ایرانی ممزوج شده بودند که عملا تبدیل به بخشی از ایرانیان شده و حکومت رسمی کشور ایران به حساب می آمدند.

برعکس، حمله تیمور لنگ به شهرهای ایران و تصرفشان به معنی تصرف ایران نیست چرا که تیمور و سلسله اش در آن زمان حکومت مغولی داخل ایرانی بود که علیه یک سلسله مغولی دیگر یعنی ایلخانان شورید.

ایران در تاریخ چند بار اشغال شده است؟

در جدول زیر اطلاعاتی کلی درباره ۴ تصرف ایران در طول تاریخ ارائه می شود:

حکومت ایران و آخرین پادشاهش

قوم خارجی مهاجم و رهبرش

سال اشغال ایران

پایتخت اشغال شده

اولین حکومت ایرانی بعد از اشغال

هخامنشان (داریوش سوم)

قوای مقدونی و یونانی (اسکندر)

۳۳۰ ق . م

پاسارگاد

اشکانیان

ساسانیان (یزدگرد سوم)

اعراب مسلمان (سعد بن ابی وقاص)

۶۵۱ م

تیسفون

طاهریان

خوارزمشاهیان (سلطان محمد خوارزمشاه)

مغولان (چنگیز خان)

۱۲۱۹ م

سمرقند

آق قویونلوها

پهلوی اول (رضا شاه)

قوای متفقین (روسیه و انگلیس و آمریکا)

۱۹۴۱ م

تهران

پهلوی دوم (محمد رضا پهلوی)

نکته بالا در مورد موارد فوق این است که در هر ۴ تصرف، ایران در ظاهر قدرت بسیار زیادی داشت و زمانی اشغال شد که کسی گمان نمی کرد. ایران ساسانی و هخامنشی از درون پاشیده بودند اما در ظاهر امپراتوری بودند که تصرفشان کار آسانی نمی نمود.

تعامل مهاجم و مدافع، نکته ای که در تاریخ ایران مشاهده می شود

نکته دیگر این است که به جز تصرف ایران توسط متفقین در سال ۱۳۲۰ شمسی، در سایر نمونه ها، قوای مهاجم بیش از چند صد سال در ایران ساکن شده و نفوذ فرهنگی زیادی هم بر ایران داشتند. البته این تاثیر و تاثر فرهنگی دو طرفه بوده و ایرانیان در کنار تاثر، تاثیر به سزایی هم بر مهاجمان گذاشتند.

حمله اسکندر به ایران باعث ورود فرهنگ یونانی و آغاز عصر هلنیستیک در ایران شد اما همزمان، ایرانیان توانستند خود، بر فرهنگ یونانی مآبی بعد از اسکندر تاثیر گذاشته و فرهنگ خود را به اروپا صادر کنند. این تاثیر و تاثر دو طرفه دقیقا بین اعراب مسلمان و ایرانیان هم شکل گرفت. در این زمینه کتاب های فراوانی نگاشته شده و تحقیقات مفصلی هم انجام گرفته است. در مورد حمله مغول کمی قضیه پیچیده تر است.

مغولان اگرچه ناتوان از تاثیر فرهنگی بر ایرانیان بودند اما توانستند به صورت غیر مستقیم بر این فرهنگ تاثیر گذارند. حمله مغولان چنان مهیب و وحشتناک بود که ایران بعد از آن دیگر نتوانست کمر راست کند. کابوس حمله مغول همانند طعم تلخی بود که تا ابد در کام ایرانیان باقی ماند. هر ایرانی با کابوس حمله مغولان زیست و این زیستن فرهنگ او را شکل داد. با این حال، ایرانیان ساکت و ساکن ننشستند و حتی در این دوره ترسناک نیز توانستند حاکمان وحشی مغول را رام و تابع خود کنند. تاثیر شگرف علمایی چون خواجه نصیرالدین طوسی، غیاث الدین جمشید کاشانی، شمس الدین محمد جوینی و … در تاریخ به ثبت رسیده است. این افراد برجسته توانستند در عصر فترت، مغولان را با فرهنگ و تمدن آشنا کنند و حداقل تاتار ساکن در فلات ایران را با فرهنگ آشتی دهند.

منبع: خبر فوری