ورشکستگی آبی

ورشکستگی آبی نوشته مصطفی فدایی‌فرد در روزنامه اعتماد است .
مهم‌ترین دلیل ورشکستگی آبی در کشور، سوءمدیریت در عدم توجه به اضافه برداشت از آب‌های زیرزمینی است. بنابراین در این خصوص می‌توان از واژه «مدیریت ورشکسته» استفاده کرد. پدیده‌ای که علاوه بر امنیت آب و غذا، امنیت اقتصادی، اجتماعی و حتی امنیتی کشور را تهدید می‌کند. حدود ۳۰ درصد از جمعیت جهان در مناطقی زندگی می‌کنند که دارای تنش آبی شدید قرار دارند. بررسی آمار منابع و مصارف آب نشان می‌دهد که ایران نیز از تنش شدید آبی رو به رشد در رنج است. آب رودخانه‌ها و چشمه‌ها در مناطق خشک و نیمه خشک مانند ایران منبع قابل اعتمادی نیستند، چون پتانسیل آبی رودخانه‌ها به واسطه کاهش یا افزایش بارندگی‌ها بسیار متغیر بوده و به نوعی فصلی هستند و در برخی ماه‌های سال و به خصوص در خشکسالی‌ها، جریان آبی رودخانه‌ها کاهش یافته یا حتی به‌طور کامل خشک می‌شوند و در پرآبی‌ها، جریان سیلاب، ضمن وارد کردن خسارات جانی و مالی از دسترس خارج می‌شوند. هر چند که بخشی از این مشکل را می‌توان با احداث سدهای مخزنی برطرف کرد ولی در چنین مناطقی، مخازن آب‌های زیرزمینی، منابع مطمئن‌تری هم برای مدیریت سیلاب و هم برای تامین آب هستند.
بسیاری از تالاب‌ها و دریاچه‌های ایران مانند دریاچه ارومیه، در دو دهه اخیر به‌ شدت به سمت خشک شدن رفته‌اند ولی به دلیل در معرض دید قرار داشتن این خشکیدگی‌ها، همواره مورد توجه و برنامه‌ریزی قرار داشته‌‌اند ولی مخازن آب زیرزمینی پنهان هستند و افت ذخیره مخزن آنها قابل مشاهده نیست و به همین دلیل برداشت آب تا زمانی ادامه پیدا کرده است که دیگر آبی برای تخلیه وجود ندارد.

احیای تالاب‌ها و دریاچه‌های خشک شده همواره با راهکارهای مدیریت منابع و مصارف آب امکان‌پذیر است ولی به دلیل توسعه پدیده فرونشست زمین که منجر به نابودی مخازن طبیعی زیرزمینی می‌شود، امکان احیا و تعادل بخشی بسیاری از آبخوان‌ها عملا از بین رفته است.
در ایران به‌رغم اینکه سدهای فراوانی ساخته شده است، ولی هنوز آب‌های زیرزمینی منبع اصلی تامین آب به حساب می‌آیند. ولی تغییرات اقلیمی به همراه سیاست‌های کلان نامناسب مانند افزایش جمعیت، ترویج خودکفایی کشاورزی (به جای امنیت غذایی)، استقرار صنایع آب‌بر در مناطق خشک و کم آب، بی‌توجهی به آب مجازی و در مجموع مدیریت توسعه ناپایدار، همگی موجب فشار بیش از حد به منابع آب زیرزمینی و به خطر افتادن این منابع استراتژیک شده است. تاثیر نامطلوب توسعه پدیده فرونشست، فقط به کم آبی و امنیت غذایی محدود نمی‌شود. تاثیرات این پدیده می‌تواند از سایر جنبه‌های محیط زیستی، اجتماعی، اقتصادی و امنیتی نیز بسیار خطرناک باشد. حدود ۲۵ درصد از جمعیت ایران مورد تهدید فرونشست زمین هستند. میزان فرونشست زمین در بسیاری از مناطق کشور بیش از ۲۰ سانتی‌متر و در پایتخت بیش از ۳۰ سانتی‌متر در سال به ثبت رسیده است. چنین نشست شدیدی مسیر جریان‌های سطحی و زیرزمینی را تغییر داده و باعث کاهش برگشت‌ناپذیری ظرفیت آبخوان‌ها شده است. مقدار آب تجدیدپذیر کشور طی دو دهه از حدود ۱۲۰ به حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب در سال کاهش یافته و به عبارتی بیش از ۲۰ درصد از آب تجدیدپذیر کشور نابود شده است. از طرفی فرونشست زمین، ناشی از اضافه برداشت، منجر به کاهش پایداری خاک نیز می‌شود. این اتفاق می‌تواند در درون زمین یک فعالیت تکتونیکی ایجاد کرده و خطر وقوع زلزله و زمین‌لغزش را نیز افزایش دهد. همه اینها که گفته شد، تبعات افت کمیت منابع آب هستند. تبعات شدیدتر و خطرناک‌تر ناشی از افت کیفیت منابع آب، شور شدن خاک و فرسایش شدید خاک، نتایج دیگری از مدیریت ورشکسته است.