باران بیاید یا نیاید؟!

روزنامه آرمان امروز نوشت:وقتی باران نمی‌بارد از «خشکسالی» می‌نالیم، وقتی باران می‌بارد از ویرانی‌های «سیل» ؛در شرایطی که بحران خشکسالی، ایران را تحت الشعاع قرارداده و ظرفیت سدهای کشور به کمتر از ۳۰ درصد رسیده، باران سیل آسای چند روز اخیر در ۲۲ استان، فقط باعث بروز سیلاب مخرب و ویرانگر شد و به میلیون‌ها نفر خسارت جانی و مالی وارد کرد. در این شرایط سوالی که مردم از مسئولان دارند این است که این حجم عظیم از آب باران که اصلی ترین منبع آب شیرین در جهان است و باعث خرابی‌ها می‌شود، به کجا می‌رود؟ آیا نمی‌توان این آب را به پشت سدها و آبخوان‌های سفرهای زیرزمینی هدایت کرد تا از خطر خشکسالی جلوگیری نمود؟ و اینکه با توجه به خسارت‌های ویرانگر، آیا «باران بیاید یا نیاید؟» در این میان ‌ هنوز شهر‌ها به‌طور کامل به خواب نرفته بودند که سیل ویرانگر ایران را در نوردید درحالیکه تقریبا اکثر مسئولان، شهرداران و ستاد بحران در خواب بودند. نکته جالب اینکه تلفن یک شهروند خبر از وقوع سیلی شدید در امامزاده داود داده بود. خبری که ابتدا مسئولان چندان آن را جدی نگرفتند ولی در کمتر از یکساعت، به یکباره زنگ تلفن مسئولان مربوطه به صدا درآمد تا از خواب بپرند و دستپاچه‌، درصدد کسب اطلاع از حادثه رخ داده باشند! غافلگیری برخی از آنها در سیل اخیر کشور وپایتخت در حدی بود چندین نفر را به کام مرگ کشاند و ده‌ها تن مفقود هستند. نکته قابل تامل اینکه‌، غافلگیری شهردارو مسئولان مربوطه در مورد سیل امامزاده داود در حالی بود که از ابتدای هفته گذشته به‌تدریج ۱۸ استان کشور از جمله سیستان و بلوچستان و استهبان درگیر سیل بودند سازمان هواشناسی نسبت به سیل اخیر در مرکز کشور و جنوب هشدار «قرمز» صادر کرده بود. جالب تر اینکه درست فردای روزجاری شدن سیل مثلا در امامزاده داود‌، سیل دیگری فیروزکوه رخ داد که باز هم مسئولان را غافلگیر کرد و به راحتی باعث کشته شدن چند شهروند شد! همه این‌ها فقط یک پیام دارد و آن بی‌دفاعی ایران در مواجهه با بلای طبیعی است.
در این میان سوالی که به ذهن می‌رسد این است که چرا باوجود جاری شدن سیل‌های متعدد در کشور که آخرین آنها همین چند روز پیش در استهبان فارس، ۲۱ نفر را به‌کام مرگ کشانید، باز هم مسئولان همچنان غافلگیر می‌شوند و شهروندان بی‌دفاع همچنان جانشان را از دست می‌دهند، مگر طبق آمار ایران جزء ۱۰ کشور بلاخیز دنیاست، اما دریغ از آمادگی ستادهای بحران. در این شرایط اکثر کاربران فضای مجازی در توئیتر و شبکه‌های اجتماعی، این سوال را مطرح می‌کنند که «چرا با وجود هشدار سازمان هواشناسی‌، شهرداری اقدامی برای لایروبی کانال‌ها و رودخانه‌های تهران نشده تا با اولین بارش جدی، پایتخت را سیل ببرد؟» دسته ای دیگر از شهروندان نیز پرسیده‌اند: «چرا در حالی‌که تقریبا نقشه جاری شدن سیل در تهران و کشور مشخص است، مردم در این مناطق تخلیه نشده‌اند؟» یا اینکه «چرا به جای آنکه ۲۴ ساعت پس از وقوع سیل در تهران، ورود به تفرجگاه ها و مناطق پرخطر ممنوع شود، از همان چهارشنبه شب جلویی تردد شهروندان به این مناطق جلوگیری نشد؟!»
قصور هواشناسی؟‌
احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی در تشریح عوامل بروز سیل به «آرمان امروز» می‌گوید: از منظر علمی‌، پیش بینی بارش‌های تابستانه، بسیار سخت است، البته برخی موارد تقریبا اثبات شده هستند. اصولا بارش‌های شدید تابستانه در ساعت‌های پایانی روز یا در نیمه‌های شب رخ می‌دهد. امسال براساس الگوهای از قبل پیش بینی شده، بارش‌های تابستانی در مناطق سواحل شمالی کشور کمتر از حد نرمال و در عوض در جنوب شرق و استان‌هایی مانند سیستان و بلوچستان‌، هرمزگان‌، کرمان فراتر از حد نرمال است.  وظیفه همچنین با اشاره به سیل امامزاده داود نیز می‌گوید: این منطقه ۵ دره دارد که هر کدام می‌توانند در زمان بارش‌های شدید نقطه‌ای برای شروع یک سیلاب باشند. درحال حاضر یکی از این دره‌ها درگیر سیلاب شده است؛ البته تا حدودی می‌توان بروز سیلاب را پیش بینی کرد، اما به‌طور دقیق معمولا این امر امکان پذیر نیست.

دلیل بروز چنین سیل هایی چیست؟ رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی کشوردر پاسخ به این سوال، دستکاری حاشیه رودخانه‌ها را مهمترین عامل بروز چنین حوادثی می‌داند و می‌گوید: «در گذشته حریم رودخانه ها ۱۰-۲۰ متر عرض داشتند اما هم اکنون برای بسیاری از این رودخانه ها در شهرها و مراکز جمعیتی‌، کانال‌هایی ساخته می‌شود که رودها در آنها جریان دارند، همین مساله باعث می‌شود تا با یک بارش نسبتا شدید تا سیل آسا، این کانال‌ها به یکباره لبریز می‌شوند و سیلاب‌های مخرب و وحشتناک رخ می‌دهد. وظیفه با مرتبط خواندن وضعیت امامزاده داود با شمال شهر تهران ‌خاطرنشان می کند: در شمال شهر تهران مردم رودها را به‌شدت دستکاری کرده‌اند و در دو طرف تمامی رودخانه‌ها ساخت و ساز انجام داده‌اند یا باغ درست کرده‌اند. همین مساله در کنار جاده‌هایی که در مناطق بالادستی شهری ایجاد می‌شود، موجب خواهد شد تا با کوچکترین بارش بارانی، سطح زمین گل شود و درنهایت در کوتاهترین زمان ممکن سیل راه بیافتاد.
وی سوء مدیریت را اصلی ترین عامل جاری شدن سیلاب‌های مرگبار می داند: «درست است که آنچه امروز برای ما رخ می‌دهد حاصل سوء مدیریت سه دهه اخیر است ولی، با در پیش گرفتن برخی از روش‌ها می‌توان به تدریج به سال‌های ابتدایی دهه ۷۰ و آغازدستکاری آبی مردم بازگشت.
درعین حال باید شیوه زندگی در کشورمان را به شیوه کشورهای کم آب تطبیق داد و برداشت از آبهای زیر زمینی را به حداقل رساند. اما تا آن زمان‌، باید تجدید نظری در مدیریت شهرها و مناطق تمرکز جمعیتی داشته باشم. مثل اینکه هشدارهای هواشناسی را جدی بگیریم و از ورود شهروندان به مناطق پرخطر جلوگیری کنیم یا کانال ها و رودخانه ها را لایروبی کنیم تا در مواقع بارش های شدید، سیل راه خود را به سمت مناطق مسکونی تغییر ندهد.
بیش از ۵۰ نفر مردند چرا کسی استعفا نمی‌دهد؟!
در طول تاریخ بارها  مدیران شهر تهران به خاطر وقوع سیلاب و کم کاری و غافلگیری خود استعفا داده ا ند. حبیبی شهردار وقت تهران در سال ۶۶ یکی ز همین مدیران بود که به خاطر وقوع سیل شمال پایتخت مجبور به استعفاء شد. جواد شهرستانی شهردار اسبق تهران نیز پس از سیل سال ۴۸ استعفاء داد. جالب اینجاست که آن زمان ،خود وی آستین ها را بالا زده بود و راه آب را باز می کرد اما وقتی حجم مشکلات را دید ترجیح داد تا استعفاء کند! با این حال در طول یک هفته گذشته که ۱۸ استان کشور در محاصره سیل قرار داشتند و حتی پایتخت نیز از نیشتر این بلای طبیعی در امان نماند، نه تنها هیچ یک از مسئولان استعفا نکردند که حتی یکی از آنها نیز از مردم کشور« عذرخواهی » نکرد!   در شهر تهران‌، شهردار (علیرضا زاکانی) مسئول ستاد بحران است. شاید برای همین باشد که زاکانی نیز به تقلید از سایر مسئولان عازم امامزاده داود شد. غافل از اینکه حضورش‌، آنهم با کت و شلوار و بدون چکمه و فرورفتن تا زانو در گل، می‌تواند سوژه داغی برای کاربران فضای مجازی و البته رسانه‌ها باشد! کاربرانی که معتقد بودند، شهردار کت و شلواری که هنوز از درک این مساله که نمی‌داند، باید با تجهزات و لباس‌های مخصوص وارد صحنه حادثه شد، به هیچ وجه نمی‌تواند ستاد بحران شهری ۱۳ میلیونی را مدیریت کند! در این شرایط تاکنون هیچ خبری مبنی بر رسیدگی به اهمال کاری و غفلت احتمالی مسئولان مربوطه در بروز سیل های این هفته و به‌خصوص سیل تهران منتشر نشده است. تنها مطلبی که این زمینه در فضای مجازی دست به دست می شود، توئیتی است از مهرداد بذرپاش رئیس کل دیوان محاسبات کشور که با انتشار تصویری از سیل امامزاده داود نوشت و همان سیاست «کی بود کی بود، من نبودم» است و او در صفحه شخصی خود نوشت: «به‌رغم گذشت ۵ سال از تصویب قانون هوای پاک، مطابق ماده ۲۶ قانون، سازمان هواشناسی مکلف بود ظرف دوسال شبکه ملی هشدار و پیش آگاهی رخدادهای سیل، طوفان و گردوغبار را تکمیل نماید، این مهم انجام نشده است. ترک فعل صورت‌گرفته، بزودی در دستور کار دیوان محاسبات قرارخواهد گرفت.»
چرا نعمت باران نقمت می‌شود؟
به اعتقاد کارشناسان، سیل ناگهانی معمولا در هنگام بارندگی شدید جاری می‌شود، هنگامی که حجم آب به حدی باشد که امکان تخلیه شدنش از طریق فاضلاب و جوی‌ها نباشد، رخ می‌دهد. به‌گفته آنها این نوع سیل‌ها در فصل گرما و خیلی سریع و بدون هیچ هشدار روی می‌دهند. اصولا در این مناطق سطح زمین سخت و نفوذ ناپذیر است‌. مناطقی مانند خیابان‌ها و حیاط منازل‌، پارکینگ‌ها و… دکتر لیندا اسپیت، کارشناس درحوزه سیل از دانشگاه ردینگ انگلستان با اشاره به راهکارهای جلوگیری از جاری شدن سیلاب‌ها در شهرها می‌گوید: «نفوذ پذیر کردن سطح زین و ایجاد بام های سبز می تواند باعث جذب اب در زمین شود و از جاری نشدن آن به صورت سیل جلوگیری کند.»
تغییرات اقلیمی تا چه اندازه عامل سیل‌های اخیر است؟
 محمد درویش*
سیل های چند روزه اخیر، موضوع تازه‌ای نیست و در عین حال چندان به تغییرات اقلیمی مربوط نخواهد بود به‌عنوان مثال سیلی که در منطقه امامزاده داود جاری شد، طی یکصد سال گذشته حداقل سه‌بار دیگر نیز رخ داده است. اصولا این ذات زیستن در کشورهای خشک و نیمه خشک است. کشورهایی مانند کشور ما که در عرض ۲۵ تا ۴۰ درجه نیمکره شمالی قرار دارند‌، شاخصه ویژگی آنها این است که شاهد بارش های شدید  و سیل‌آسای غیرقابل پیش بینی هستند. برسی‌ها نشان می‌دهد که اکثر سیل‌های بزرگ کشور ما در تابستان ها رخ داده است‌. به خاطر دارم، در سال ۶۶ در میدان فردوسی بودم که ناگهان سیل عظیمی رخ داد که خسارت‌های زیادی وارد کرد و حتی سنگ‌های بزرگی را به میدان تجریش کشاند. اما متاسفانه مسئولان ما که بوم شناسی را نمی‌شناسند و همیشه غافلگیر می‌شوند. درعوض این مسئولان برخی از مواقع از ابزاری به نام «تغییرات اقلیمی» برای فرافکنی استفاده می‌کنند، ولی در حقیقت، تغییرات اقلیمی پدیده‌ای علمی است اما ارتباطی به بارندگی های شدید کنونی ندارد. در برنامه ۵ ساله چهارم وزارت نیرو موظف شده است تا حریم سیلابی رودخانه ها را مشخص کند. الان چند دوره از عمر این برنامه گذشته ولی وزارت نیرو به تعهداتش عمل نکرده است. بعد از اجرای این وظیفه قانونی، باید نه تنها از هر‌گونه ساخت وسازی در حریم رودخانه ها جلوگیری شود که بناهای ساخته شده نیز باید تغییر کاربری دهند. مشکلی که ما در منطقه امامزاده داود داشتیم این بود که به شدت به حریم رودخانه تجاوز شده وحریم رودخانه ها باشدت کم عرض شده‌اند. درواقع دلیل اکثر سیل‌هایی که در کشور رخ می‌دهد همین موضوع تجاوز به حریم رودخانه‌هاست. در کنار آن، ساخت و ساز‌های بی‌رویه، توسعه کشاورزی بی‌ضابطه نیز به این نقش دامن زده‌اند.
متاسفانه واقعیت این است شهروندان در برابر سیل و سایر حواث طبیعی بی دفاع و مظلوم هستند و اگر می خواهیم مردم در مواجهه با سیل بی‌دفاع نباشند باید اجازه دهیم تا حریم رودخانه ها، همچنان خانه رودها باقی بماند. ضمن آنکه از وزارت نیرو سوال شود که چرا هنوز به وظیفه قانونی خود در مورد تعیین حریم رودخانه ها عمل نکرده است؟ حقیقت این است که ایران از جمله کشورهایی است که در آینده به شدت از تغییرات اقلیمی آسیب خواهد دید. برای همین ما باید بیشتر از متوسط جهانی تلاش کنیم تا در یک اراده جمعی فرامنطقه ای‌، این تغییرات را به حداقل برسانیم چرا که هیچ کشوری نمی تواند ادعا کند که قادر است تغییرات اقلیمی را کنترل یا به حداقل برساند. ایران نیز به عنوان عضوی از سرنوشت این قایق جهانی می‌تواند با کاهش مصرف گازهای گلخانه ای نقش خود را در این پازل جهانی به خوبی ایفا کند. به عنوان مثال به جای ساخت و بهره برداری از نیروگاه های حرارتی و برق آبی ، به سمت استهلال انرژی های خورشیدی حرکت کند. همچنین خودروهای ناوگان ترابری کشور را نیز مجهز به همین سیستم های برقی کنیم.
در کنار این موارد به بهانه صادرات فولاد و سیمان ، تعداد این کارخانه ها را روز به روز بیشتر و بیشتر نکند! چرا ؟ چون از سال ۲۰۳۰، مالیاتهای زیادی که بر روی کالاهایی که فرآیند تولید آن از آب و سوخت های فسیلی استفاده می شود، باعث می شود تا دیگر تولید و صادرات این محصولات به هیچ عنوان توجیه اقتصادی نداشته باشد! ما تنها به این شیوه است که می توانیم با تغییرات اقلیمی مقابله کنیم و آن را تحت نفوذ خود درآوریم.
*رئیس کمیته محیط زیست در کرسی اجتماعی یونسکو