حمید ضیایی پرور

در دو دهه اخیر دو نگاه کلی نسبت به فضای مجازی در ایران وجود داشته است. نگاه سلبی و نگاه ایجابی. نگاه غالب در کشور طی این مدت، نگاه سلبی بوده و نگاه ایجابی عمدتا به صورت نظریه پردازی دانشگاهی و رسانه‌ای وجود داشته اما نگاه سلبی ، قدرت اجرایی و عملی را دراختیار داشته است به همین جهت مصادیق این نوع نگاه در عرصه فعالیت‌های فضای مجازی را می‌توان در پالایش فضای مجازی، محدود‌سازی و تحدید این فضاها مشاهده کرد. نگاه سلبی به جهت اینکه نفی گرایانه است نیازی به تولید محتوا، شبکه‌سازی و آموزش و هزینه کرد ندارد بنابراین با صدور بخشنامه و تصویب لیست سیاه و سفید، کار تمام بوده است اما برای اجرای عملی استراتژی ایجابی نیاز به ساز و کار اجرایی، راه اندازی زیرساخت‌ها، توسعه پهنای باند، آموزش نیروی انسانی، برنامه‌نویسی و راه‌اندازی شبکه‌های بومی و صرف بودجه وجود دارد.
اگر امروز شبکه های اجتماعی بومی و داخلی توسعه پیدا نکرده اند علتش حاکمیت ۲ دهه نگاه سلبی به این حوزه بوده است. چون اساسا نفی این شبکه ها در دستور کار بوده نیازی به ایجاد و راه اندازی شبکه های داخلی احساس نمی شده اما حالا که شبکه های اجتماعی خارجی میدان را در دست گرفته اند و استفاده از آنها به یک الزام زندگی اجتماعی تبدیل شده تازه به فکر راه اندازی و توسعه شبکه های داخلی افتاده ایم.
در سال‌های اخیر به ویژه بعد از فرمان رهبر معظم انقلاب برای تشکیل شورای عالی فضای مجازی، رویکرد ایجابی روزنه ای برای تنفس پیدا کرده است. با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید، شبکه های اجتماعی داخلی جانی تازه پیدا کرده اند و استراتژی سلبی در برابر استراتژی ایجابی میدانی برای تاخت و تاز نیافته است و در مواردی علی رغم تهدیدات و مضیقه های ایجاد شده از سوی مجریان استراتژی ایجابی، دولت در برابر آن مقاومت کرده و شجاعانه در برابر محدود سازی دسترسی شهروندان به رسانه های اجتماعی ایستاده است هر چند انتظار می رفت که دولت نسبت به رفع محدودیت‌های شبکه های مسدود شده قبلی نیز اقدام کند اما به دلایل خاص موفق به انجام این کار نشده که موضوع با توجه به حساسیت‌های موجود و مسبوق بودن وضع مقررات به دوره های پیشین قابل درک است اما دولت در برابر وضع محدودیت‌های جدید برای فضای مجازی ایستادگی کرده و بزرگترین شاهد مثال این موضوع، مقاومت در برابر فیلتر شدن برخی شبکه های موبایلی و اجتماعی پر کاربر در یکسال اخیر است. از سوی دیگر دولت با راه اندازی نسل های جدید تلفن همراه موسوم به ۳G و ۴G امکان استفاده از شبکه های اجتماعی موبایلی را برای عموم مردم فراهم کرده است. علاوه بر آن گسترش دسترسی مردم به اینترنت در فضای موبایل باعث شده تا گستره وسیعی از فناوری های موبایلی که کاربرد های متعددی در زندگی روزمره مردم و رونق کسب و کارها دارند در دسترس عموم قرار بگیرند. همین دو کار یعنی مقاومت در برابر افزایش تحدیدات فضای مجازی و گسترش دایره نفوذ اینترنت کافی است تا عملکرد دولت را در حوزه فضای مجازی مثبت ارزیابی کنیم.
اما علی رغم توقعات موجود، شبکه های اجتماعی داخلی نتوانسته اند رشد کافی در ایران داشته باشند. در سالهای اخیر تحقیقات مختلفی در دانشگاه های کشور در حوزه شبکه‌های اجتماعی انجام شده است که نتایج آنها در مورد دلایل عدم رشد این شبکه ها و نقاط ضعف و قوت آنها ، بدین ترتیب ذکر می شود:
نقاط ضعف شبکه های اجتماعی داخلی :
۱- تاخیر در راه اندازی
۲- پشتیبانی ضعیف
۳- ناپایداری در ارایه سرویس
۴- نبود کاربر انبوه
۵- نبود اعتماد توسط کاربران
۶-ضعف تکنولوژی در مقایسه با رقبای خارجی
۷- احساس عمومی درباره وابستگی شبکه‌های داخلی به حاکمیت
۸- احساس ناامنی نسبت به محتوا
۹- نداشتن کاربر جهانی
۱۰- ترس از شناسایی شدن
۱۱-نداشتن مکانیزم درآمد زایی
۱۲- احساس مسئولیت نداشتن به حذف محتوا
اما این شبکه ها در مقایسه با رقبای خارجی قوت‌هایی نیز دارند که مهمترین آنها بدین ترتیب است:
۱- فیلتر نبودن
۲- سرعت بالای دریافت اطلاعات
۳- احساس امنیت توسط خانواده ها
۴- برتری در ارایه خدمات در موارد معدود
۵- توسعه و تقویت برنامه نویسان داخلی
۶- رونق کسب و کارهای فناوری اطلاعات در کشور
۷- امکان پیگیری و شناسایی متخلفان
اما به نظر می رسد اصلی ترین نکته در توسعه شبکه های اجتماعی داخلی، درک مدل تجاری یا بیزنس پلن فعالیت شبکه های اجتماعی خارجی است. تا بر اساس آن شبکه های داخلی بتوانند روی پای خود بایستند. جالب است در نشستی که چندی پیش در وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات برگزار شد و مدیران اغلب شبکه های اجتماعی داخلی در آن حضور داشتند مدیر یکی از این شبکه ها در حضور وزیر ارتباطات اذعان کرد که از توسعه تعداد کاربرانش به دلیل ناتوانی در ارایه خدمات و پیشتبانی آنها هراس دارد و به فکر حفظ وضعیت موجود است!
این موضوع نشان می دهد که شبکه های اجتماعی داخلی شجاعت کافی برای توسعه کسب و کار خود برای جذب میلیونی کاربران ندارند. اما برای رونق این شبکه ها پیشنهاداتی به شرح زیر به دستگاه های متولی امر از جمله وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و شورای عالی فضای مجازی ارایه می شود:
۱- حمایت وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات و شورای عالی فضای مجازی از شبکه‌های اجتماعی داخلی در بخش زیر ساخت مانند پهنای باند، دیتاسنتر و نیز معافیت مالیاتی.
۲- ارایه دوره های آموزشی آسیب شناسی فضای مجازی برای عموم مردم و نحوه حضور در شبکه های اجتماعی.
۳- برگزاری جشنواره ها و فستیوال های ترغیب تولید محتوا
۴- تقویت و احیای کنسرسیوم تولید محتوا.
باید اذعان کرد که ایران اسلامی در زمینه محتوا دارای گنجینه های غنی هم در حوزه تمدنی ایران زمین و هم فرهنگ و معارف اسلامی است. درست است که در حوزه فناوری، ما از شبکه های اجتماعی خارجی عقب تر هستیم اما در حوزه محتوا و پیام حرف برای جهانیان داریم و می توانیم با استفاده از این محتوای غنی ، اذهان شیفته جهان را تغذیه و سیراب کنیم. لازمه این کار تبدیل و فرآوری محتوای ایرانی و اسلامی به فرمت دیجیتالی و با زبانی قابل فهم برای دنیا است. تجربه سال‌های اخیر نشان داده که هر جا ما از این توان فرهنگی در فضای مجازی استفاده کرده‌ایم موفق بوده‌ایم.