امید از منظر تاریخی دارای تاریخچه‌ای به قدمت تاریخ حیات بشر و اجتماعات بشری است چراکه انسان‌ها همیشه با نوعی امید به آینده درصدد غلبه بر مشکلات و نیل به آرمان‌ها و اهداف خود بوده‌اند. پژوهشگران مفهوم امید را از مناظر مختلف مورد بررسی قرار داده‌اند که شاید مهم‌ترین رهیافت‌های آن از منظر دینی و اعتقادی، رویکرد روان‌شناختی و رهیافت جامعه‌شناختی باشد. آنچه در جوامع مدرن و توسعه‌یافته برای سیاست‌گذاران اهمیت دارد امید از منظر جامعه‌شناختی است.

امید از این منظر اگرچه مربوط به احساس کنشگران اجتماعی براساس واقعیت‌های بیرونی است اما گسترش آن در سطح یک جامعه می‌تواند نوعی انرژی ایجاد کند که سبب شکل‌گیری حرکت‌های اجتماعی، تقویت همبستگی اجتماعی و مهم‌تر از همه به عنوان پشتوانه‌ای برای سیاست‌گذاران یک نظام در اتخاذ تصمیمات به‌ویژه در مقاطع سخت و حساس باشد. البته لازم به یادآوری است که آنچه برای یک جامعه ضروری است وجود امید واقعی و نه وجود امید واهی و کاذب است چراکه امیدهای واهی صرفا بر اثر احساس و موج‌های سیاسی شکل می‌گیرد و حرکت‌های اجتماعی را ماهیتی پوپولیستی می‌بخشد اما برعکس شکل‌گیری امید واقعی در یک جامعه که بر اساس درک درست کنشگران از شرایط موجود در جامعه و واقعیت‌های حاکم می‌باشد، می‌تواند برای کارگزاران یک نظام در حوزه سیاست‌گذاری مفید باشد. بنابراین شاید بتوان ادعا کرد که امید به خصوص از نوع سیاسی آن در نقطه مقابل بی‌تفاوتی سیاسی و اجتماعی است که وجود آن در میان افراد یک جامعه در همه نظام‌های سیاسی به‌ویژه نظام‌های برآمده از انقلاب‌ها اهمیتی دو چندان دارد چراکه به تعبیر بسیاری از جامعه‌شناسان نه‌تنها فلسفه شکل‌گیری انقلاب‌ها بر مبنای امید است بلکه تداوم حیات سیاسی نظام‌های برآمده از انقلاب‌ها و فاصله‌گیری آنها از مرحله ترمیدور نیز منوط به تداوم امید سیاسی در میان کنشگران آن جامعه در دوران پس‌از پیروزی انقلاب است و فقدان آن و در نقطه مقابل افزایش بی‌تفاوتی سیاسی می‌تواند مشارکت سیاسی، مشروعیت نظام، کارآمدی و تداوم حیات سیاسی آن را با چالش مواجه کند، موضوعی که متاسفانه تحقیقات علمی بیانگر این مهم است که در جامعه ایران به‌ویژه در یک دهه اخیر این ‌موضوع یعنی امید سیاسی روند نزولی داشته است و این برای یک نظام سیاسی که می‌خواهد از یک طرف با تهدیدات و تحریم‌های خارجی مقابله کند و از سوی دیگر تصمیمات سخت به‌ویژه در حوزه اقتصادی اتخاذ کند، می‌تواند نوعی چالش و تهدید به شمار آید و برعهده کارگزاران آن نظام به‌ویژه در حوزه فرهنگی است که با اتخاذ راهکارهای دقیق نه‌تنها مانع از افزایش سرعت کاهش امید سیاسی شوند بلکه با اتخاذ راهکارهای مناسب امید سیاسی را به جامعه برگردانند تا انرژی لازم را برای تحرک اجتماعی و اتخاذ تصمیمات سخت در حوزه سیاست خارجی و داخلی از سوی کارگزاران فراهم کنند. پژوهش‌های علمی بیانگر این مهم است که رویکرد کنشگران اجتماعی در یک جامعه به امید و فاصله‌گیری آنها از بی‌تفاوتی سیاسی هنگامی در یک جامعه شکل می‌گیرد که از منظر این کنشگران مولفه‌های اصلی شکل‌گیری امید در یک جامعه یعنی توجه به حقوق شهروندی، باور به مشروعیت نظام سیاسی، فراهم بودن بستر برای مشارکت اجتماعی سیاسی و خوش‌بینی به سیاست‌گذاران در میان کنشگران اجتماعی شایع و پذیرفته باشد.   در قسمت بعدی پژوهش نگارنده درصدد پاسخ‌گویی به چرایی این مهم یعنی علل کاهش امید سیاسی در میان کنشگران اجتماعی در جامعه ایران طی یک دهه اخیر برآمده است. بدون تردید نگارنده نیز مانند بسیاری از پژوهشگران حوزه اجتماع و سیاست ایران با این نظر موافقم که چنین روندی تا اندازه زیادی ریشه بیرونی یعنی جنگ نرم و تبلیغات رسانه‌ای علیه نظام جمهوری اسلامی ایران همراه با تغییر انگاره‌ها و باورهای ذهنی کنشگران ایرانی به‌ویژه نسل جوان بر اثر پدیده جهانی شدن دارد اما به‌ نظر می‌رسد علاوه‌بر عوامل خارجی برخی عوامل داخلی نیز در شکل‌گیری این فرآیند نقش داشته‌اند که مهم‌ترین آنها به‌ شرح ذیل است: ۱- عدم توانایی دولت‌ها در تحقق بسیاری از وعده‌های خود به‌ویژه در حوزه اقتصادی ۲- وخیم شدن شرایط اقتصادی جامعه در سال‌های اخیر بر اثر تحریم‌ها، کرونا و تغییرات اقلیمی ۳- حاکم بودن سیاست حذفی بر رفتار نخبگان سیاسی حاکم ۴- حاکم نبودن روحیه و رویکرد هم‌افزایی در میان دولت‌مردان سیاسی ایران و زیر سوال بردن دستاوردهای نظام جمهوری اسلامی ایران به‌ویژه در سال‌های پس‌از جنگ ۵- بزرگ‌نمایی، سیاسی کردن و استفاده ابزاری از برخی واقعیت‌های موجود در جامعه مانند موضوع فساد ازسوی جناح‌های سیاسی ۶-عدم توانایی ساختار سیاسی برای پاسخ‌گویی به نیازهای طبقه متوسط جدید گسترش‌یافته در جامعه از نظر سیاسی و اقتصادی ۷- سیاه‌نمایی هر دولت بدون مدنظر قرار دادن پایگاه جناحی آن از عملکرد دولت قبل ‌از خود ۸- شکل‌گیری نوعی شکاف نسلی در جامعه به‌خصوص از نظر هنجارها و انگاره‌های ارزشی ۹- عدم توانایی ساختار سیاسی برای فراهم‌سازی بستر جهت نقش‌آفرینی طبقه متوسط جدید از طریق احزاب و نهادهای مدنی ۱۰- کمرنگ شدن نقش طبقه متوسط جدید بر اثر فشارهای اقتصادی ۱۱- عدم فراهم ساختن سازوکاری برای افزایش مشارکت سیاسی به‌ویژه مشارکت انتخاباتی با کمرنگ شدن مشارکت توده‌ای ۱۲- عدم اجماع نخبگان سیاسی در خصوص موضوعات مهم و کلیدی کشور در حوزه داخلی و خارجی ۱۳- ناتوانی دولت‌ها فارغ از پایگاه جناحی و حزبی آنان در حل بسیاری از مشکلات اقتصادی، اجتماعی فرهنگی و سیاسی جامعه ۱۴-افزایش شدید فاصله طبقاتی همراه با ظهور یک‌طبقه یقه‌سفید صاحب سرمایه در دوران پسا جنگ و تحریم ۱۵- دوری از آرمان‌های اولیه انقلاب همراه با رواج اشرافیگری و شکل‌گیری معضلی به نام آقازاده‌ها در ساختار سیاسی ۱۶- عدم وجود شفافیت در جامعه و پاسخ‌گو نبودن مسوولان در بسیاری از حوزه‌ها ۱۷- عدم رعایت شایسته‌سالاری در انتصابات ۱۸- عدم توجه به نظرات کارشناسان در اتخاذ بسیاری از تصمیمات اساسی ۱۹-عدم پاسخ‌گویی مسوولان در قبال عملکرد خود ۲۰- افزایش سطح آگاهی سیاسی جامعه بر اثر گسترش نقش شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی و مقایسه پیشرفت‌های اقتصادی و اجتماعی ایران با برخی کشورهای همسایه   جان کلام اینکه وجود امید سیاسی در یک جامعه نه‌تنها سبب افزایش اعتماد سیاسی در آن جامعه می‌گردد بلکه مهم‌تر از آن می‌تواند به عنوان پشتوانه‌ای برای کارگزاران آن نظام در اتخاذ تصمیمات سخت باشد موضوعی که به ‌نظر می‌رسد در موقعیت کنونی جامعه ایران به دلیل مواجه بودن با فشارهای بین‌المللی در حوزه خارج بر اثر به بن‌بست رسیدن مذاکرات احیای برجام و در داخل نیز به دلیل تصمیم دولت برای اتخاذ سیاست‌های سخت اقتصادی وجود آن یک ضرورت است به امید آنکه مسوولان نظام با اتخاذ راهکارهای دقیق علمی با افزایش امید در میان کنشگران اجتماعی نه‌تنها اعتماد سیاسی را در جامعه افزایش دهند بلکه از آن به عنوان پشتوانه‌ای برای مقابله با تهدیدات خارجی و اتخاذ تصمیمات سخت در حوزه اقتصادی و مهم‌تر از همه مقابله با آسیب‌ها و چالش‌های فراروی نظام استفاده کنند./اعتماد