ایران، عربستان سعودی، ترکیه و اسرائیل؛ دورنمای تنش زدایی

 در ماه فوریه، رئیس جمهور ترکیه، رجب طیب اردوغان به امارات رفت و در ماه مارس از رئیس جمهور اسرائیل، اسحاق هرتزوک، پذیرایی کرد. اخیرا ایران و عربستان پنجمین نشست مقامات ارشد خود را به پایان رساندند و احتمال می رود که دیدار بعدی در سطح وزرای خارجه دو کشور برگزار شود. در ماه مارس نیز اسرائیل میزبان وزاری خارجه چهار کشور عربی در خاک خود بود. 

آخرین گام در دگرش نظم سیاسی خاورمیانه با سفر اردوغان به عربستان شکل گرفت. این سفر نشان می دهد که چطور سیاست واقعی در حال بازشکل دهی منطقه پُرتنش خاورمیانه است. اکنون رقبا و دشمنان گذشته تلاش می کنند بیش از پیش با شرایط دگرگونِ جهانی همراه باشند و راه هایی برای همکاری به جای مقابله بیابند.

چهار قدرت نوظهور منطقه ای- عربستان، ترکیه، ایران و اسرائیل- همگی در جستجوی یارکشی های تازه منطقه ای هستند و همگی در صددند تا به شیوه ای «کمتر تقابلی» با یکدیگر رفتار کنند. این تلاش ها در نتیجه خروج ایالات متحده از خاورمیانه برای تمرکز بر روسیه و چین است.

عامل دیگر این تلاش منطقه ای را می توان به تضعیف سه کشوری مربوط دانست که زمانی از جمله مراکز قدرت خاورمیانه بودند. بغداد، قاهره و دمشق. آنها اکنون تنها به بازیگران کوچک منطقه ای تقلیل یافته و از هرگونه نقش رهبری حذف شده اند. مصر برای تضمین ثبات کشورش میلیارد ها دلار به کشورهای عربی مقروض است.

نشست محمد بن سلمان و اردوغان در ۲۸ آوریل مثال قابل ملاحظه ای از آغاز عصر تازه است. اردوغان و بن سلمان از سال ۲۰۱۸ با هم دشمن بودند. اردوغان قول داده بود تا مسئولان قتل خاشقچی را در استانبول محاکمه کند. مقامات امنیتی ترکیه این قتل را به نزدیکان محمد بن سلمان نسبت دادند.

خصومت دیگر اردوغان و عربستان به ماجرای قطر بر می گردد. اردوغان در ماجرای سال ۲۰۱۷ در کنار قطر و مقابل سعودی ها ایستاد و حتی برای محافظت از قطر در برابر عربستان نیروهای ترکیه را به قطر فرستاد. با قدرت گرفتن اخوان المسلمین پس از خیزش های عربی در سال ۲۰۱۱ نیز که چهار رهبر مستبد عرب سرنگون و مشروعیت پادشاهی های خلیج فارس به چالش کشیده شد، ترکیه در کنار اخوان المسلمین ایستاد.

مشخص نیست اوضاع چگونه پیش خواهد رفت. رقابت ایران و عربستان در منطقه هنوز به قوت خود باقی است. ترکیه یک قدرت نظامی بالاتر از ایران و عربستان تا همین اواخر رویای ایجاد امپراطوری عثمانی را در سر می پروراند. ترکیه هنوز در سوریه، عراق و لیبی رد پای نظامی دارد. 

هریک از این چهار قدرت منطقه انتظارات و اهداف متفاوتی دارند. ترکیه به دنبال بهره گیری از کمک های میلیاردی عربستان برای نجات اقتصاد خود است. اسرائیل از شرکای عربش می خواهد تا به کمک آنها تهدید نظامی ایران را کاهش داده و فشار برای تشکیل کشور فلسطینی را خنثی کند. بن سلمان از اردوغان می خواهد تا پیگیری پرونده خاشقچی را متوقف کند و در ائتلاف کشورهای عرب سنی به عربستان بپیوندد تا در مقابل ایرانِ شیعه وزنه بزرگ تری باشند. ولیعهد به اولین هدف خود دست یافته اما دور از انتظار است که ترکیه به چنین اتحادی بپیوندد زیرا تهدیدی مشابه از سوی ایران را حس نمی کند. 

این “دوران تازه” از تنش زدایی تا کی ادامه خواهد داشت؟ آیا ساختار امنیتی جدید مشترک بین این چهار قدرت منطقه ای واقعا امکان پذیر است؟ اینکه ایران بتواند در چنین نظمی درهم بافته شود، ممکن است کلید اصلی حل مسئله باشد. دستیابی به موفقیت در گفتگوهای ایران و عربستان به سمت سازش به جای تداوم رویارویی، یکی از پیش نیازهای ضروری است.

اگر توافقی بین ایران و آمریکا برای بازگشت به توافق هسته ای شکل گیرد در آن صورت می توان گفت که واشنگتن احتمالا از خاورمیانه جدا می شود تا بیشتر بر روسیه و چین تمرکز کند. به این ترتیب هر چهار قدرت تلاش می کنند تا شیوه صلح آمیزتری را در پیش گیرند. با این حال، دورنمای گفتگوهای وین تاریک است و خوش بینی پیرامون تنش زدایی پایدار در خارومیانه دشوار می نماید.

/منبع: مرکز ویلسون/دیپلماسی ایرانی