چگونه برخی با وجود مسئولیت‌، مقالات زیادی دارند؟

عضو کارگروه آینده‌نگری، نظریه‌پردازی و رصد کلان سلامت فرهنگستان علوم پزشکی با انتقاد از آمار بالای مقالات منتشر شده توسط برخی مسئولین، گفت: قوانین ما متمایل به صدر جدول سامانه علم‌سنجی است و افراد پایین جدول که اتفاقاً اغلب هم جوان‌های با انگیزه و پُر نشاط هستند، آسیب‌شناسی نمی‌شوند و فقط نقاط قوت بررسی می‌شود که غیر واقعی‌اند و اکتسابی نیستند. در مجموع می‌توان گفت قوانین و سَنجه‌ها متمایل به افراد صدر جدول است و این باعث بی‌انگیزه شدن دیگران می‌شود.

دکتر شهرام صدقی در گفت‌وگو با ایسنا، در خصوص دلایل بروز مشکلات و ضعف‌های مقالات علمی گفت: کشور ما جزو کشورهای پیشرو در زمینه تولید مقاله است و سالانه جزو پنج کشور اول در این زمینه بوده است، اما باید در خصوص این مسئله آسیب‌شناسی انجام شود و رسانه‌های آکادمیک و شبه آکادمیک، این موضوع را بررسی کنند.

استاد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در پاسخ به سوالی در مورد این‌که «آیا تاکید بسیار بر چاپ مقاله، در بروز این مشکلات اثرگذار بوده»، توضیح داد: به دلیل حضورم در گروه آینده‌نگری و نظریه‌پردازی فرهنگستان علوم پزشکی، با این مسائل آشنا هستم. در این گروه هم اکثر اساتید متفق‌القول هستند که مشکل از این‌جاست که ساختار پژوهش ما به جای آن‌که مشکل محور و به دنبال حل مسائل جامعه باشد، دارای ساختاری اداری است.

وی عنوان کرد: برای مثال در دانشگاه‌ها، به جای این‌که برای تصویب پروپوزال‌ها به این نکته توجه شود که این تحقیق چقدر برای جامعه سودمند است، بیشتر به روال اداری توجه می‌کنند. شاید بسیاری از مسائل اصلاً نیاز به انجام پژوهش نداشته باشد! ولی خیلی این مسائل مورد توجه نیست. دلایل دیگری نیز در این موضوع نقش دارند. یکی دیگر از این موارد بی‌انگیزه‌شدن اعضای هیئت‌علمی و دانشجویان است. البته این موضوع هم ناشی از نحوه اداره مراکز پژوهشی است.

عضو کارگروه آینده‌نگری، نظریه‌پردازی و رصد کلان سلامت فرهنگستان علوم پزشکی افزود: در فراخوان اعضای هیئت‌علمی تنها شرایط عمومی افراد بررسی شده و به طور جدی به شرایط تخصصی توجه نمی‌شود. مثلا باید عنوان شود که نیاز به فردی است که روحیه تیمی داشته باشد و آن فرد باید نمونه‌هایی از برنامه‌های همکاری تیمی و مستندات آن در مدارک خود بیاورد؛ ولی اصلا چنین مواردی عنوان نمی‌شود!

این پژوهشگر به انتصابی بودن پست‌های مهم در دانشگاه‌ها اشاره کرد و گفت: در آیین‌نامه‌ اداره امور دانشگاه‌ها، تمام پست‌های دانشگاه، انتصابی است و اصلا به موضوعات علمی و … توجه نشده است. مثلا عنوان نشده که معاون پژوهشی دانشگاه، چه ویژگی‌هایی باید داشته باشد. همین‌ آیین‌نامه‌ها ساختار پژوهش کشور را به یک ساختار اداری و بخشنامه‌ای تبدیل کرده است.

عضو هیات علمی دانشکده مدیریت و اطلاع‌رسانی پزشکی دانشگاه علوم پزشکی ایران عنوان کرد: مشکل دیگری که باعث شده ما به سمت تولید مقاله برویم، آیین‌نامه‌هایی هستند که مدام تغییر می‌کنند. این بی‌ثباتی در قواعد و ضوابط حاکم در حوزه پژوهش، مشکلات این بخش را بیشتر کرده است.

آغاز موج جدیدی از مهاجرت اعضای هیئت‌علمی به دلیل مشکلات معیشتی

وی ادامه داد: همچنین مسائل معیشتی دانشجویان و اعضای هیئت علمی نیز در این موضوع نقش داشته است. اخیراً شاهدیم که متاسفانه با کم‌توجهی و کم‌لطفی مسئولین در رده‌های مختلف، موج جدیدی از مهاجرت در بین اعضای هیئت‌علمی در حال رخ دادن است. این‌ها مسائلی هستند که رسانه‌ها باید به آن‌ها بپردازند. اعضای هیئت‌علمی سرمایه‌های این مملکت هستند و سرمایه زیادی صرف شده تا به این درجه برسند. واقعاً حیف است که ما انگیزه‌های آن‌ها را از بین ببریم.

وی تاکید کرد: هر زمان سیاست‌گذاری خوبی انجام دادیم، توانستیم که به خوبی مشکلات را از بین ببریم. مانند فعالیت‌های برخی دانشگاه‌ها و اقداماتی که معاونت علمی‌وفناوری ریاست جمهوری انجام داده است. درست که کار شود، نتیجه درستی هم گرفته می‌شود.

عدم حمایت از نشریات علمی داخلی، باعث عقب‌افتادن آن‌ها شده

این استاد کتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در خصوص وضعیت نشریات علمی و مقالات کشور گفت: در سطح کلان، نگرش ما معیوب است و فکر می‌کنم که این نوع نگرش مفید نبوده است. به دلیل مشارکتی که با سازمان‌های مختلف داشتم، بحث انتشارات علمی را رصد می‌کنم. برای مثال؛ حدود ۱۵۰ سال چاپ مقالات پزشکی در ایران را رصد کردیم. از اولین مقاله که توسط یک افسر انگلیسی مربوط به گزارش یک مورد بیماری «اسکلرودرمی» (Scleroderma) (نوعی بیماری نادر و پیش رونده روماتیسمی) منتشر شده تا اخیراً که به‌طور میانگین سالانه بیش از ۲۰ هزار مقاله در حوزه سلامت تولید می‌شود. ما این موضوع را رصد و آسیب‌شناسی کردیم و روش‌های افزایش کیفیت مقالات را مورد بررسی قرار دادیم. در سال جاری تا امروز ۲۷ هزار و ۱۴۸ مقاله در حوزه سلامت منتشر کرده‌ایم.

وی با بیان این‌که ما سالانه حدود ۴۰ هزار مقاله در سطح بین‌المللی منتشر می‌کنیم، ادامه داد: به‌عنوان مثال ۴۳ هزار و ۷۶۳ مقاله در سال جاری میلادی در همه زمینه‌های علمی به‌نام ایران ثبت شده است و حدود دو ‌سوم از این مقالات، مربوط به حوزه پزشکی است. ما ۱۵ سال قبل که اینترنت به این شکل رایج نبود، با تمام مشکلات، حدود ۲۵ مجله پزشکی داشتیم که در «مدلاین»؛ بزرگ‌ترین پایگاه تخصصی مقالات پزشکی، نمایه می‌شدند. این در حالی است که آن زمان انتشار مقالات ما در یک سال به دو هزار مقاله هم نمی‌رسید.

برخی نشریات خارجی، مغرضانه مقالات ایرانی را رد می‌کنند

وی افزود: در صورتی که الان با این‌که تعداد انتشار مقالات ما تا این حد افزایش یافته و حجم انتشارات ما ۱۰ برابر شده، ولی؛ تعداد مجلات نمایه‌شده ما در مدلاین، هنوز ۱۱ عنوان است. چرا این اتفاق افتاده؟! چرا بخشی از مقالات و تولیدات علمی ما صرف تقویت مجلات داخلی نشده که آن‌ها ارتقاء پیدا کنند؟!

صدقی بی‌توجهی به این موضوعات را دلیل بروز چنین مشکلاتی دانست و عنوان کرد: برخی نشریات خارجی به دلیل سیاست‌های مغرضانه،‌ مقالات ایران را رد می‌کنند و عنوان می‌کنند که به حوزه کاری ما مرتبط نیست. چون مقاله از ایران است! البته نمی‌گویم که همه مجلات این‌گونه هستند، ولی درصدی از آن‌ها این کار را انجام می‌دهند و یا اولویتشان را کشورهای دیگر می‌گذارند.

وی ادامه داد: ما درست عمل نکردیم! بسیاری از نشریات علمی‌مان را که به زبان فارسی منتشر می‌شوند، حمایت کردیم؛ ولی به این توجه نداشتیم که بخشی از حرف‌های علمی ما را باید خارج از کشور هم بشنوند. بخشی از این حمایت را باید صرف مجلات انگلیسی‌زبان داخلی می‌کردیم. انتشار سالانه ۴۰ هزار مقاله در مجلات خارجی خیلی زیاد است. حداقل باید ۱۰ درصد از آن‌ها را در مجلات خودمان منتشر کنیم.

خوداستنادی پژوهشگران ایرانی بسیار بالاتر از دیگر کشورهاست!

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران دلیل دیگر بروز این مشکل را «بالا بودن درصد خوداستنادی و مشکل استنادات تولیدات علمی پژوهشگران ایرانی» دانست و به صراحت گفت: آمار استنادات پژوهشگران ایرانی فاجعه‌بار است! شاید بیشتر از ۶۰-۷۰ درصد از مقالاتی که پژوهشگران ما منتشر می‌کنند، حدود دو تا پنج سال هیچ استنادی نمی‌گیرند، اگر هم بگیرند، خوداستنادی است. بر اساس یک پژوهش که در سال ۲۰۱۹ منتشر شده، میزان خود استنادی در ایران حدود ۳۶ درصد بوده است و متاسفانه این بسیار بالاتر از آمار خوداستنادی در دیگر کشورهاست.

وی افزود: این خوداستنادی ممکن است در سطح فرد، سازمان و یا مجله باشد. یعنی همکار فرد و یا خود فرد یا دانشجوی او به آن مقاله استناد می‌دهد. دانشجو ممکن است مجبور شود به مقاله استادش استناد دهد و استاد دانشجو را مجبور کند، چون عضو هیئت‌علمی برای ارتقاء نیاز به اچ‌ایندکس بالاتر دارد. البته دلایل دیگری هم در این موضوع نقش دارد.

صدقی همچنین به موضوع وابستگی ما به خارج از کشور اشاره کرد و گفت: مثلا الان بخشی از مقالات ما مربوط به حوزه داروسازی است. در دانشگاهی مثل علوم پزشکی تهران، با توجه به تعداد مقالات منتشر شده و نمایه‌شده، می‌توان گفت که بخش مهمی از بودجه پژوهشی‌ این دانشگاه صرف پژوهش‌های داروسازی یا حوزه غدد و متابولیسم می‌شود. به عنوان نمونه از مجموع ۳۵ هزار و ۷۴۲ مقاله ثبت شده در Pubmed، تعداد ۶ هزار و ۲۱۶ مقاله به‌نام دانشگاه علوم پزشکی تهران است؛ ولی چقدر از این پژوهش‌ها صرف ساخت دارو می‌شود؟ چقدر جلوی دیابت را گرفته؟ نتیجه این مطالعات برای کشور چه بوده؟ ما هنوز هم در علوم پزشکی به‌ویژه از نظر ابزار، حتی ابزارهای ساده نظیر کیت‌های سنجش قند خون و دارو وابسته به خارج از کشور هستیم!

ما در سیاست علمی چندان موفق نبودیم

وی ادامه داد: چنین مواردی ثابت می‌کند که ما در سیاست علمی چندان موفق نبودیم. علی‌رغم این‌که بعضی افراد چاپلوسانه آمدند و روی این عدد و رقم‌های چاپ مقالات و رشد علمی و امثالهم مانور دادند!

عضو کارگروه آینده‌نگری، نظریه‌پردازی و رصد کلان سلامت فرهنگستان علوم پزشکی تصریح کرد: واقعیت این است که رشد علمی و این اعداد واقعی نبوده است. اگر واقعی بود، پژوهش‌ها استناد می‌گرفتند. چرا اچ‌.ایندکس یک پژوهشگر ایرانی بعد از ۱۵-۲۰ سال به ۱۰ نمی‌رسد؛ ولی یک پژوهشگر جوان خارجی در عرض ۱۰ سال به این عدد می‌رسد؟ این نشان می‌دهد که مشکلی وجود دارد.

وی با بیان این‌که باید در بحث مقاله‌سازی به این شکل، تجدید نظر کنیم، ادامه داد: باید مقالات انگلیسی‌زبان را تقویت کنیم، دانشجویان را مجبور کنیم که زبانشان را تقویت کنند، Academic Writing را آموزش دهیم و ملزمشان کنیم تا آمادگی را کسب کنند و در مقاطع تحصیلات تکمیلی حتما درس‌هایی را به زبان انگلیسی عرضه کنیم. این که ما دروس را به زبان انگلیسی تدریس کنیم، هیچ منافاتی با پاسداشت زبان ملی‌مان ندارد.

صدقی تاکید کرد: ما باید به دور از فضای احساسی و شعاری، در سیاست‌هایمان تجدیدنظر کنیم و عیوبشان را برطرف کنیم. باید فضا را طوری آماده کنیم که همیشه در یکی از شماره‌های نیچر، لنست، ساینس و دیگر مجلات تراز اول علمی دنیا یک مقاله از ایران باشد.

چگونه برخی افراد با وجود مسئولیت‌ها، این تعداد مقاله نوشتند؟!

استاد کتابداری و اطلاع‌رسانی دانشگاه علوم پزشکی ایران به موضوع بی‌اخلاقی‌های حوزه پژوهش اشاره کرد و گفت: بعضی بی‌اخلاقی هم در این حوزه‌ها وجود دارد که فاصله‌ها را نشان می‌دهد و این هم معضلی بر معضلات دیگر اضافه می‌کند. در حال حاضر در سامانه علم‌سنجی اعضای هیئت‌علمی دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور افرادی را می‌بینیم که جزو ۲۰-۳۰ نفر اول هستند و بالای هزار مقاله نوشته‌اند. همیشه هم دور آن‌ها بَه‌بَه و چَه‌چَه و … بوده است! واقعا این‌ها فرصت کردند که خودشان مقالات را بنویسند؟! خب این یک گپ و شکافی ایجاد می‌کند و افراد دیگر به خودشان شک می‌کنند که شاید کم‌کاری کردند.

وی افزود: مثلا فردی هزار و خورده‌ای مقاله دارد، اگر این فرد هر پنج ساعت هم مقاله بنویسد، با این شرایط و علی‌رغم این همه مسئولیتی هم که داشته و دارد؛ وقت کم می‌آورد! خب با این شرایط برای دیگران انگیزه‌ای می‌ماند؟!

صدقی ادامه داد: از آن طرف هم سَنجه‌های ارزیابی به افراد بالای جدول متمایل می‌شود و آن‌ها معیار قرار می‌گیرند. همین باعث بی‌انگیزگی نویسندگان و بی‌کیفیت شدن نشریات می‌شود و این مسائل به وجود می‌آید.

عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی ایران، در پایان به عدم آسیب‌شناسی این مشکلات اشاره کرد و گفت: قوانین ما متمایل به صدر جدول است و صدمات و لطمات واردشده به اکثریت و افراد پایین جدول که اتفاقاً اغلب هم جوان‌های با انگیزه و پر نشاط هستند، بررسی و آسیب‌شناسی نمی‌شوند. تنها نقاط قوت بررسی می‌شود که غیر واقعی‌اند و اکتسابی نیستند و این باعث بی‌انگیزه شدن دیگران می‌شود.