بایدها و نبایدهای مذاکرات برجام

پس‌از مدت‌ها وقفه، تیم مذاکره‌کننده دولت سیزدهم به نوعی توافق نسبی بر سر تاریخ آغاز مجدد مذاکرات احیای برجام که شش دور مذاکرات مربوط به آن در دولت قبل صورت ‌گرفته بود، با طرف‌های دیگر مذاکره‌کننده به‌خصوص گروه ۱+۴ رسیده‌اند. این تصمیم بیانگر این مهم است که آقای رییسی به وعده دوران انتخاباتی خود مبنی‌بر تداوم مذاکره به شرط نتیجه‌محور بودن وفادار است. علاوه‌ بر خود رییس‌جمهور برخی از اعضای دیگر دولت هم بر این مهم تاکید کرده‌اند که دولت جدید تصمیم به پایان تحریم‌ها و بهره‌گیری از نتایج آن برای پیشرفت اقتصادی کشور دارد. البته هنوز نکات ابهام‌آمیز چندی در خصوص آینده مذاکرات وجود دارد از قبیل اینکه یک آیا مذاکرات از مرحله متوقف‌شده در دولت قبل آغاز خواهد شد؟ آیا هدف احیای برجام و لغو تحریم‌های برجامی است یا اینکه تیم مذاکره‌کننده ایرانی به‌ دنبال احیای برجام، تضمین دولت امریکا مبنی‌بر عدم تکرار خروج از آن و لغو تمامی تحریم‌هاست؟ باوجود این به‌ نظر می‌رسد که شرایط از نظر داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی در حال حاضر برای تیم مذاکره‌کننده ایرانی مساعد است که ذیلا توضیح داده خواهد شد: از نظر داخلی دولت آقای رییسی متکی به ائتلافی از نیروهای اصولگرا است که نگاه یکسانی در خصوص مسائل داخلی و خارجی ندارند. برخی از این نیروها در حوزه سیاست خارجی مخالف برجام بوده و هستند اما در مقابل خود شخص رییس‌جمهور سعی کرده‌ است در حوزه سیاست خارجی خود را شخصی عمل‌گرا که درصدد تامین منافع ملی است، معرفی کند. ازاین‌رو از همان روزهای نخست پیروزی آقای رییسی در انتخابات ریاست‌جمهوری این احتمال می‌رفت که با گذشت زمان نیروهای مخالف برجام در اردوگاه دولت با دیدگاه‌های رییس‌جمهور مخالف باشند. این مهم بالاخره پس ‌از ملاقات رییس مجلس با حضرت آیت‌الله‌العظمی صافی‌گلپایگانی تجلی پیدا کرد آنجاکه این مرجع تقلید توصیه کرد که باید از قهر بودن با جهان پرهیز کرد.

به ‌دنبال آن برخی از نیروهای اصول‌گرا به مخالفت با این مرجع تقلید پرداختند؛ موضعی که با مخالفت نیروهای اصول‌گرای عمل‌گرا و حتی قوه قضاییه مواجه شد. لذا با توجه به چنین وضعی دولت می‌تواند از نظر داخلی اطمینان داشته باشد که نیروهای اصول‌گرای عمل‌گرا در دولت و خارج دولت به همراه اصلاح‌طلبان از سیاست خارجی آقای رییسی برای احیای برجام حمایت کنند. عامل دومی که از نظر داخلی توان مانور طرف ایرانی را در مذاکرات آتی افزایش داده‌است افزایش توان هسته‌ای ایران به‌‌رغم سیاست ترور و تخریب رژیم صهیونیستی علیه تاسیسات هسته‌ای ایران بوده ‌است. از نظر منطقه‌ای نیز به ‌نظر می‌رسد که شرایط در حال حاضر به چند دلیل به نفع تیم مذاکره‌کننده ایرانی است: ۱- از نظر میدانی پس ‌از درگیری اخیر میان نیروی دریایی سپاه و امریکا در خلیج‌فارس و ممانعت از سرقت یک محموله نفتی ایران مجددا این نکته هویدا شد که در خلیج‌فارس در شرایط کنونی نیروی دریایی ایران دست‌بالا را داشته و توان تغییر موقعیت در منطقه را در صورت لزوم دارد. ۲-روابط ایران و کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس به‌ویژه عربستان‌سعودی پس ‌از به قدرت رسیدن دولت سیزدهم تا اندازه زیادی بهبود یافته ‌است؛ لذا از میزان حساسیت کشورهای حاشیه جنوبی خلیج‌فارس نسبت به موضوع برجام و احیای آن کاسته شده ‌است. ۳- رژیم صهیونیستی مخالف اصلی احیای برجام بوده. پس ‌از مواجه شدن با پاسخ منفی امریکا مجبور به اذعان به این مهم شد که در صورت تمایل امریکا به بازگشت به برجام ما نیز مخالفتی نداریم. ۴- خروج نیروهای امریکا از افغانستان و به قدرت رسیدن مجدد طالبان حداقل در کوتاه‌مدت از نظر منطقه‌ای توازن قوا را به نفع ایران تغییر داده‌است. اما از نظر بین‌المللی نیز به ‌نظر می‌رسد در امریکا و در میان دیگر اعضای شرکت‌کننده در برجام این مهم به عنوان یک اصل پذیرفته شده‌ است که دانش هسته‌ای ایران بومی شده و بهترین راه برای نظارت بر آن همکاری با ایران در قالب توافق‌نامه برجام است. علاوه ‌بر این دولت بایدن در داخل امریکا از سوی افکار عمومی در خصوص وعده انتخاباتی خود مبنی‌بر بازگشت به برجام تحت فشار است ضمن آنکه پنج عضو دیگر برجام نیز همچنان اعتقاد به احیای برجام دارند. لذا با توجه به چنین پیشینه‌ای به‌نظر می‌رسد درحالی تصمیم به تعیین دقیق تاریخ برای ازسرگیری مذاکرات گرفته شده ‌است که شرایط از نظر داخلی منطقه‌ای و بین‌المللی به نفع دیپلمات‌های ایرانی شرکت‌کننده در مذاکرات است اما تیم مذاکره‌کننده ایرانی نیز چند نکته را باید مدنظر قرار دهد: ۱- واقعیت این است که بین مواضع امریکا با دیگر اعضای برجام به به‌ویژه روسیه و چین اختلاف دیدگاه وجود دارد. دیپلمات‌های ایرانی نه‌تنها باید از این اختلاف‌نظر نهایت استفاده را بکنند بلکه باید حتی در صورت به بن‌بست رسیدن مذاکرات، مانع از موفقیت امریکا در شکل دادن به یک اجماع بین‌المللی علیه ایران شوند. ۲- با توجه به مواضع نمایندگان روسیه و چین در چندهفته اخیر به ‌نظر می‌رسد که طرف‌های دیگر مذاکره‌کننده حاضر به کنار گذاشتن شش دور مذاکرات قبلی و دستاوردهای آن در وین باشند؛ لذا طرف ایرانی در صورت عدم تمایل به تداوم مذاکرات قبلی باید راه‌حل بینابینی را پیشنهاد دهد که هم پنج عضو دیگر مذاکره‌کننده را در مقابل عمل انجام‌شده قرار دهد و هم تصور این مهم را که ایران درصدد بستن پرونده برجام هست از بین ببرد. ۳- ایران از طرف امریکایی تضمین عدم خروج مجدد با توجه به اقدام غیرقانونی ترامپ را می‌خواهد، تقاضایی که در حال حاضر حتی از سوی بایدن نیز در مورد دولت خودش مورد پذیرش واقع نشده ‌است. علی‌ای‌حال درصورت خودداری امریکا از دادن تضمین، دیپلمات‌های ایرانی حاضر در مذاکرات آتی باید با کمک دیگر اعضا به‌ویژه روسیه و چین راهکار دیگری که ضمانت بین‌المللی برای ممانعت از خروج خودسرانه اعضای امضاکننده از برجام داشته باشد را پیدا کند. ۴ – مذاکرات برای احیای برجام، لغو تحریم‌های برجامی، راستای راستی‌آزمایی از سوی ایران و بازگشت ایران به مفاد برجام است؛ لذا به‌ نظر می‌رسد درخواست لغو تمامی تحریم‌ها در حال حاضر از سوی ایران در مذاکرات آتی منجر به فرسایشی شدن مذاکرات یا کشیده شدن پای موضوعات دیگر مانند توان موشکی ایران و مسائل منطقه‌ای به مذاکرات می‌شود؛ مسائلی که برخی از آنها مانند توان دفاعی ایران جزو خطوط قرمز جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌آید مضافا اینکه فرسایشی کردن مذاکرات و پیوند زدن آن با توان دفاعی و مسائل منطقه‌ای از خواسته‌های اصلی دولت امریکا و برخی از متحدین اروپایی این کشور است؛ لذا مذاکره‌کنندگان ایرانی به‌هیچ‌وجه نباید اجازه دهند مذاکرات به این سمت پیش رود./اعتماد-حسین مسعود‌نیا