هشدار خطر و تبعات فرونشست زمین در کشور؛ استان، ۶۰۰ دشت و ۲۰ میلیون شهروند در کانون بحران

دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی با بیان اینکه حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت شهری در زون‌های فرونشستی با نرخ‌های متفاوت ساکن هستند نسبت به‌ شدت گرفتن خطر فرونشست زمین در ۱۸ استان و تداوم فرونشست زمین در بیش از ۶۰۰ دشت کشور هشدار داد.
علی بیت‌اللهی در گفت‌وگو با ایسنا گفت: «در استان‌های مختلفی که پیگیری کردیم، نشان داده شد که چندین استان با مشکل فرونشست زمین و آثار آن مواجه شدند. استان‌هایی مثل خراسان رضوی، اصفهان، تهران و کرمان بسیار در معرض خطر قرار دارند. همچنین چندین شهر از این استان‌ها در زون خطر فرونشست قرار دارند. به نظر می‌آید با توجه به نوع گسترش فرونشست، حدود ۲۰ میلیون نفر از جمعیت شهری (معادل یک چهارم جمعیت کشور) در زون‌های فرونشستی با نرخ‌های متفاوت مستقر هستند. بررسی‌ها نشان داد که از ۳۱ استان در ۱۸ استان شاهد رخداد فرونشست هستیم. زمین‌های ۳۱ شهر از استان اصفهان، ۳۰ شهر از تهران، ۲۵ شهر از استان کرمان و ۲۴ شهر از استان خراسان رضوی دچار فرونشست شدند. در استان‌های البرز، فارس، یزد، همدان، مرکزی و… این فرونشست‌ها مشاهده می‌شود درحالی‌که روی این زون‌ها ساختمان‌هایی با بنای خشت و گل در محیط‌های روستایی و اماکن باستانی و فرهنگی قرار دارد که در اثر فرونشست زمین دچار شکاف و ترک می‌شوند. ترک‌خوردگی موجب نامقاوم شدن ساختمان‌ها شده و زلزله‌هایی با قدرت متوسط نیز ممکن است موجب تخریب این ساختمان‌ها شود. در بیش از ۶۰۰ دشت در گستره کشور فرونشست زمین در حال رخ دادن است و شرایط تعدادی از آنها به یک حالت فوق بحرانی رسیده است، به ‌طوری‌که در بعضی از این مناطق ممنوعیت حفر چاه اعمال شده و در برخی از دشت‌ها هم فقط برای تامین آب شرب مجوز حفر داده می‌شود. همه موارد ذکر شده بر زندگی اجتماعی و اقتصادی مردم و روی کشاورزی و امنیت غذایی کشور تاثیر دارد و فرونشست به حد بحرانی رسیده است.»
بیت‌اللهی افزود: «با وجود آنکه حالا و نسبت به ۲۰ سال قبل، موضوع فرونشست زمین به دفعات مطرح می‌شود و روی میز مسوولان آمده است؛ اما از این نظر که آیا اقدامی برای کاهش این پدیده صورت گرفته یا خیر، باید گفت که این شرایط تفاوتی با بیست و چند سال قبل ندارد و اقدام چشمگیرانه یا قابل ملاحظه‌ای در این خصوص انجام نشده در حالی که در مقایسه می‌توان به ژاپن اشاره کرد که در سال ۱۹۶۵ دشت توکیو در ژاپن حدود ۱۲ سانتی متر فرونشست داشت و حالا این شدت به کمتر از یک سانتی متر رسیده چون در مقابله با گسترش این پدیده سیاست‌هایی اتخاذ شده و به ‌طور جدی موضوع فرونشست زمین را دنبال کردند. اما در کشور ما متاسفانه اتخاذ سیاست‌هایی برای مقابله با فرونشست در کشور ما آغاز نشده و اقدام خاص و قابل لمسی صورت نگرفته علاوه بر آنکه با ادامه روند خشکسالی، کمبود نزولات جوی، نیاز آبی اراضی کشاورزی و سیستم‌های غلط آبیاری که موجب هدررفت زیاد آب می‌شود، فشار روی سفره‌های آب زیرزمینی بیشتر شده است. این فشار به این معنی است که آب زیادی از آب‌های زیرزمینی که محدود هم هستند، برداشته می‌شود و سطح آب زیرزمینی بیشتر از پیش پایین می‌آید. این گونه فرونشست زمین توسعه بیشتری پیدا کرده و این پدیده اخیرا به بروز و ظهور عوارض خطرناک خود نیز نزدیک شده است».
به گفته بیت‌اللهی، «عوارض خطرناک» همان چاله‌ها و شکاف‌هایی است که به صورت ناگهانی در امتداد جاده‌ها، محدوده شهرها، در مراکز زیرساختی و مهم ایجاد می‌شود که نمونه‌های بارز آن را در شهرهای مختلف به وفور شاهد بوده‌ایم و نزدیک‌ترین مصداق از این دست، خبری بود که اخیرا درباره ترک‌خوردگی متعدد ساختمان‌ها در شهر اصفهان و شهرک‌های اطراف آن و زیرساخت‌های مهم این شهر منتشر شد در حالی که کارشناسان، علت این فاجعه را کمبود آب به دلیل خشک شدن زاینده‌رود و کاشت برنج است در اطراف زاینده‌رود و هدررفت آب فراوان از این طریق عنوان کرده بودند.
بیت‌اللهی در توضیح خطرات فرونشست زمین گفت: «اهمیت این موضوع صرفا به این دلیل نیست که حوادث تلخ اتفاق می‌افتد یا خودرویی داخل چاله فرو می‌رود؛ اینها ابعاد کوچک فرونشست زمین است. از مهم‌ترین آثار فرونشست، از بین رفتن دشت‌ها و از بین رفتن کشاورزی است. فرونشست وسعت زیادی را دارد و کل کشور را در بر گرفته که علت این پدیده کاهش سطح آب زیرزمینی است. در این حالت سطح آب درون زمین پایین آمده و حالتی کششی به پایین سطح زمین ایجاد می‌شود. پس بهتر است حفر چاه‌های آب بلا انقطاع محدود شود که البته بعضی از اینها هم چاه‌هایی هستند که غیرقانونی حفر شدند. در زمینه کشاورزی نیز همین طور است؛ سیستم آبیاری غلط است. اگر سیستم آبیاری درست باشد این حجم از آب برای کشاورزی نیاز نمی‌شود. در این خصوص وزارت جهاد کشاورزی باید تشویق کند که کشاورزی بر اساس مبانی علمی و نوین توسعه پیدا کند. همین‌طور از نظر کشت محصولات که آب زیادی نیاز دارند در زون‌های فرونشست اصلا نباید مجوز کشت داده شود. اگر این محدودیت‌ها انجام شود، مطمئنا نتیجه خواهیم گرفت.»
به دنبال هشدارهای این کارشناس، رییس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای شهر تهران از تدوین طرحی برای مهار فرونشست در تهران خبر داد.
مهدی عباسی در گفت‌وگو با ایسنا، در مورد وضعیت فرونشست در تهران با تاکید بر اینکه وضعیت پل‌ها، معابر و… مدام پایش می‌شود، افزود: «مطالعاتی در مورد وضعیت و روند فرونشست در تهران در گذشته انجام شده اما قطعا با توجه به حساسیت موضوع، باید این مطالعات به‌روزرسانی شود. البته در تهران هم یکی از دلایل اصلی بحران فرونشست، استفاده مدام از آب‌های زیرزمینی است که می‌توان با اتکا به موضوع بازچرخانی پساب، بخشی از این مشکل را حل کرد اما لازم است مصرف آب در تهران که متاسفانه از میانگین مصرف جهانی بالاتر است، اصلاح شود و باید با اقدامات فرهنگی که صورت می‌گیرد، مردم به روی این موضوع حساس شده و در نحوه مصرف آب تجدید نظر کنند. امیدواریم امسال، سال پر بارشی برای تهران باشد و لازم است آب باران و آب‌های سطحی را به گونه‌ای هدایت کنیم که به لایه‌های زیرین نفوذ کنند نه اینکه راهی فاضلاب شوند . البته شهرداری تهران مدعی است که با بازچرخانی آب، بخش زیادی از فضای سبز را آبیاری می‌کند؛ اما باید به گونه‌ای عمل شود که تمام فضای سبز و نه بخش اندکی، به این روش آبیاری شود تا مجبور به استفاده از چاه‌های جذبی نشویم.»