در سایه رقابت ها میان ایران – ترکیه و آذربایجان:بعید است تنش ها در قفقاز فروکش کند

آرمان شرق- نگرانی ایران به مسئله منزوی شدن در اوضاع جدید محدود نیست بلکه روند رقابت بر سر خطوط انتقال انرژی در منطقه‌ای را نیز شامل می‌شود که خطوط لوله های نفت و گاز به سمت غرب با یکدیگر تلاقی پیدا می‌کنند.از سال ۱۹۹۴ شرکت بی‌پی بیش از هفتاد میلیارد دلار در طرح‌های توسعه انرژی و انتقال از آذربایجان سرمایه گذاری کرده است. این طرح‌ها شامل خط لوله‌ای است که تولید انرژی در دریای خزر را به بندر جیهان ترکیه مرتبط می‌کند.

مشکل تاریخی میان آذربایجان و ایران و نیز آذربایجان و ارمنستان و نیز میان روسیه و گرجستان وجود دارد. در سایه این داده‌ها بعید است در آینده نزدیک شدت تنش‌ها میان باکو و تهران کم شود و همچنین بعید است شدت رقابت‌های منطقه‌ای میان تهران و آنکارا در قفقاز و نیز در میدان‌های دیگر کاهش یابد.
در حالی که در حال نزدیک شدن به گذشت یک سال از پیروزی آذربایجان علیه ارمنستان در منطقه ناگورنو قره‌باغ هستیم اما به نظر نمی‌رسد که جنوب قفقاز آماده‌ ورود به مرحله ثبات بلند مدت باشد. توافق صلح امضا شده با نظارت ترکیه و روسیه تنها عوامل داخلی این کشمکش را حل کرد و عوامل خارجی تاثیرگذار در آن را نادیده گرفت.

سه کشور منطقه‌ای یعنی روسیه، ایران و ترکیه در این قضیه درگیر هستند. در حالی که مسکو و آنکارا عملیات پایان دادن به جنگ را مدیریت کردند و در نیروهای حافظ صلح در قره‌باغ مشارکت کردند، تهران خود را در معادله ژئوپلتیک جدید به حاشیه رانده شده می‌بیند. گسترش روابط آذربایجان – اسرائیل در زمان حاضر نیز این احساس ناتوانی ایران را افزایش داد.

ایران که در هنگام جنگ از ترس خشمگین شدن بیش از سه میلیون شهروند ترک در شمال این کشور در نشان دادن حمایت خود از ارمنستان تردید کرد با به قدرت رسیدن ابراهیم رئیسی سعی می‌کند از دروازه آنچه حضور اسرائیل در مرزهایش می‌نامد با این معادله ژئوپلتیک جدید مقابله کند.

علی رغم اینکه نگرانی از اسرائیل به نظر توجیه پذیر است با توجه به روابط نظامی باکو و تل آویو اما این مسئله امری جدید نیست. به این ترتیب که سال هاست تهران باور دارد اسرائیل از این رابطه برای جاسوسی علیه ایران از طریق ابزارهایی چون پهپادها استفاده می‌کند. اما فراخواندن این نگرانی در زمان حاضر تمایل ایران را برای به شکست کشاندن تحولی را نشان می‌دهد که به باور تهران تهدیدی برای نفوذ این کشور نه تنها در جنوب قفقاز بلکه همچنین در کشورهای آسیای مرکزی است.

به حاشیه راندن ایران در معادله جدید قفقاز نگرانی‌های چند جانبه ایران را احیا کرد. از یک سو این امر افزایش نفوذ ترکیه را باعث می‌شود و طرح گذرگاه نخجوان – آذربایجان، ترکیه را قادر خواهد ساخت دوباره به جغرافیای کشورهای ترک زبان در آسیای مرکزی مرتبط شود. ایرانی‌ها نگران هستند که این گذرگاه مانع از تجارت آنها با ارمنستان شود و نفوذشان را در آسیای مرکزی کاهش دهد.

از این رو ایران خود را بزرگترین بازنده در این تحول می‌داند و تلاش ارمنستان برای محدود کردن زیان‌هایش از طریق جستجو برای پایان دادن به اختلافات تاریخی با آذربایجان این احساس ایران را تقویت می‌کند.

نگرانی ایران به مسئله منزوی شدن در اوضاع جدید محدود نیست بلکه روند رقابت بر سر خطوط انتقال انرژی در منطقه‌ای را نیز شامل می‌شود که خطوط لوله های نفت و گاز به سمت غرب با یکدیگر تلاقی پیدا می‌کنند.از سال ۱۹۹۴ شرکت بی‌پی بیش از هفتاد میلیارد دلار در طرح‌های توسعه انرژی و انتقال از آذربایجان سرمایه گذاری کرده است. این طرح‌ها شامل خط لوله‌ای است که تولید انرژی در دریای خزر را به بندر جیهان ترکیه مرتبط می‌کند.

تقویت روابط سیاسی و اقتصادی ترکیه با کشورهای ترک زبان به این کشور در آینده برای توسعه خط لوله باکو – تفلیس – جیهان کمک می‌کند که شامل نفت و گاز ترکمنستان می‌شود. این خط رقیب خط لوله پیشنهادی ایران است که از میدان پارس ایران با عبور از عراق، سوریه و لبنان به سمت اروپا امتداد می‌یابد.

در پی رزمایش‌های ایران، وزیر امور خارجه این کشور در تلاش برای کسب حمایت روسیه از تهران در جریان مقابله با این معادله ژئوپلتیک جدید به مسکو سفر کرد. حسین امیرعبداللهیان گفت که کشورش تغییرات ژئوپلتیک و تغییر نقشه قفقاز را تحمل نخواهد کرد. این رویکرد و نیز تشدید تنش با آذربایجان تلاش ایران را برای به وجود آوردن میدان درگیری جدید را در منطقه نشان می‌دهد. اما عبداللهیان از همتای روسی خود سخنان چندان تشویق کننده‌ای نشنید. سرگئی لاوروف اولویت روسیه را برای به وجود آوردن بستر شش جانبه‌ای برای همکاری منطقه‌ای تکرار کرد که در کنار روسیه شامل ترکیه، ایران، آذربایجان، ارمنستان و گرجستان می‌شود. به نظر می‌رسد مسکو تمایلی به ملتهب کردن دوباره منطقه ندارد.

علی رغم اینکه ترکیه با توجه به حساسیت روابطش با ایران از حمایت علنی از آذربایجان در اختلافاتش با ایران پرهیز می‌کند اما آنکارا باکو را تنها رها نخواهد کرد؛ اما هم زمان می‌خواهد دستاوردهایش در جنگ قره‌باغ را به نفوذی راهبردی، بلند مدت و با ثبات تبدیل کند.

در این راستا رجب طیب اردوغان قبلا یک فرمول همکاری شش جانبه میان کشورهای منطقه را پیشنهاد داده بود و از جمله اهداف او از این پیشنهاد کنترل خشم ایران بود اما به نظر می‌رسد محقق ساختن این پیشنهاد در حال حاضر دشوار باشد و نیازمند حل اختلافات دو جانبه میان این کشورهاست قبل از این که گرد یک میز جمع شوند.

منبع: العربی الجدید / تحریریه دیپلماسی ایرانی/۱۱