حمید عنایت و خدمات او به علوم سیاسی

دکتر سیدحمید عنایت در ۸ شهریور سال ۱۳۱۱ در خانواده‌ای روحانی‌تبار در تهران متولد شد. تحصیلات خود را در رشته علوم سیاسی در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران با کسب رتبه اول به پایان برد. در سال‌های جوانی مدتی در حزب توده فعال بود اما پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به یکی از منتقدان جدی رهبری حزب توده تبدیل شد. سپس هوادار خلیل ملکی و جامعه سوسیالیست‌ها شد. همکاری با نشریه «نامه پارسی» متعلق به هواداران خلیل ملکی را پذیرفت اما در فعالیت‌های سیاسی‌اش چنان نبود که یک مبارز سیاسی به نظر ‌آید. برنامه‌اش برای ادامه تحصیل با استفاده از بورس دولتی در خارج از کشور به‌خاطر تغییر در اولویت‌های دولت جهت تخصیص کمک هزینه به دانشجویان با کمی تاخیر روبرو شد، چرا که دولت وقت (سپهبد زاهدی) از ارایه بورس تحصیلی و حمایت مالی برای کسانی که قصد ادامه تحصیل در رشته علوم سیاسی را داشتند، امتناع می‌کرد. در ۱۳۳۵برای ادامه تحصیل به انگلیس رفت و در رشته علوم سیاسی در مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه لندن به تحصیل پرداخت. عنوان رساله فوق لیسانس عنایت در سال ۱۳۳۷ «افکار عمومی بریتانیا و بحران نفتی ایران» بود. در سال ۱۳۳۹ در تاسیس کنفدراسیون دانشجویان ایرانی در اروپا شرکت داشت و به سمت دبیر آن برگزیده شد. در ۱۳۴۱ دکترایش را دریافت داشت. پس از فارغ‌التحصیلی، به علت فعالیت‌های سیاسی که در دوران دانشجویی در لندن بر ضد رژیم پهلوی داشت ابتدا از بازگشت به وطن خودداری کرد و در صدد یافتن کار در انگلستان یا امریکا برآمد. به عنوان مدرس موقت در رشته فلسفه حقوق اسلامی به دانشگاه خارطوم (سودان) رفت و یکسال مشغول تدریس شد. بعد از بازگشت به ایران با رتبه استادیاری در دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران مشغول به‌ کار شد. عنایت در ۱۳۵۱ جایزه تحقیقاتی دانشگاه تهران را از آن خود کرد و در ۱۳۵۲ بورس کالج سنت آنتونی دانشگاه آکسفورد را گرفت. در دانشگاه تهران به استادی ارتقا یافت. برای دو دوره (۱۳۵۴-۱۳۵۰) به ریاست بخش علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران برگزیده شد. عنایت در سال ۱۳۵۵ جایزه ادبی فروغ را به پاس خدماتش به زبان فارسی دریافت کرد. عنایت در دانشگاه تهران به آموزش سلسله دروسی در زمینه تاریخ سیاسی خاورمیانه و جنبه‌های اجتماعی و فکری جنبش‌های سیاسی اسلامی پرداخت. کلاس‌های درس او به یکی از شلوغ‌ترین و پر مخاطب‌ترین کلاس‌های دانشگاه تهران تبدیل شد. او به ضرورت گفت‌وگو میان روشنفکران و اهمیت تعامل به دور از جزم‌اندیشی و تعصبات فرقه‌ای باور داشت. در سال ۱۳۵۵ در جلسات بحث و گفت‌وگویی که به‌طور منظم در منزل آیت‌الله مرتضی مطهری استاد فلسفه اسلامی در دانشگاه تهران برگزار می‌شد شرکت کرد. با تعطیلی دانشگاه‌ها در ایران، به انگلیس رفت و در ۱۳۵۹ به عنوان استادیار در کالج سنت آنتونی دانشگاه آکسفورد مشغول کار شد و به استادی تاریخ خاورمیانه در دانشگاه آکسفورد و عضو دایمی کالج سنت آنتونی برگزیده شد. تنها کتاب انگلیسی‌اش را با نام «اندیشه سیاسی در اسلام معاصر» که درست یک ماه قبل از درگذشتش به چاپ رسید، کامل کرد و کتابش را به استاد مرتضی مطهری اهدا و از او به بزرگی یاد کرد. اقدامی که حملات بسیاری از سوی گروهی از ‌روشنفکران، توده‌ای‌ها و سلطنت‌طلب‌ها در خارج از کشور نسبت به او در پی ‌داشت. «فرهنگ رجایی» پژوهشگر علوم سیاسی، درباره عنایت چنین می‌گوید: «عنایت به گمان من مثل همه مدرسین و طلبه‌های علم سیاست واجد سه نقش مهم بود. نخست به عنوان معلم علم سیاست. دوم به عنوان محقق در رشته سیاست و سوم به عنوان یکی از اعضای فرهنگستان یا آکادمی سیاست. وی نقش خودش را در تمام این حوزه‌ها به خوبی اجرا کرد. عنایت یک معلم کاملا دلسوز بود و به این نکته وقوف داشت که نقش پرورش اندیشمندان آینده را برعهده دارد و بنابراین باید به آنها یادآوری کند که چه نقشی برعهده دارند و معلم بودن یعنی چه.» «محمدعلی کاتوزیان» به عنوان اقتصاددان و کاوشگر علوم سیاسی درباره عنایت می‌نویسد: «استعداد زبان حمید درجه یک و کم‌نظیر بود. هنر ترجمه او فقط ناشی از دانستن این زبان‌ها نبود بلکه همراه ذوق و سلیقه‌ای استثنایی بود که خواندن ترجمه‌های او را فقط به خاطر نثرشان دلپذیر می‌کرد.» «عبدالرحمن عالم» دکترای علوم سیاسی دانشگاه تهران، عنایت را چنین معرفی می‌کند: «عنایت انسان فرهیخته‌ای بود که در زمینه تخصصی، خودآگاهی‌های علمی عمیقی داشت و بی‌هیچ خودخواهی و خودستایی و با نگاهی دور از هرگونه تعصب و جزمیت به مطالعه، بررسی و نقد در زمینه علم سیاست و اندیشه‌های سیاسی ایران و اسلام و غرب می‌پرداخت و حاصل کار خود را با ژرفایی درونی و با سادگی و روانی در اختیار دانشجویان و خوانندگان نوشته‌هایش می‌گذاشت. نوشته‌ها و ترجمه‌های عنایت، آغازگر فصل جدیدی در حوزه مطالعات اندیشه سیاسی بود.» از جمله آثار او می‌توان به کتاب‌های «اندیشه سیاسی در اسلام معاصر» ترجمه بهاءالدین خرمشاهی، «تاریخ اندیشه‌ها و نهادهای سیاسی در ایران و اسلام»، «فلسفه سیاسی غرب، از هراکلیت تا هابز»، «اسلام و سوسیالیسم در مصر»، «شش گفتار درباره دین و جامعه»، «جهان از خود بیگانه»، کتاب‌شناسی مآخذ علوم سیاسی به زبان فارسی»، «افکار سیاسی غرب، از فتح مصر به وسیله ناپلئون تا جنگ جهانی دوم» و مقالاتی به زبان انگلیسی چون «ایران و اعراب»، «مذهب و حکومت در ایران»، «وضع علوم اجتماعی در ایران»، «سیاست ایران‌شناسی»، «فلسفه سیاسی افلاطون و ارسطو از دیدگاه فارابی» و «فلسفله سیاسی اخوان‌الصفا» و همچنین ترجمه کتاب‌های متعددی اشاره کرد. حمید عنایت در سوم مرداد ۱۳۶۱ و در ۵۰ سالگی هنگامی که از سفری تفریحی به جنوب فرانسه برمی‌گشت، در هواپیما دچار سکته قلبی شد و درگذشت.

اعتماد/محمود فاضلی