جدال دیپلمات‌های ایران و آمریکا/اسامی زندانیان

یک پرونده و باز هم دو روایت متفاوت ایرانی و امریکایی. ماجرا شامگاه یکشنبه با توییت عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر خارجه و رییس هیات مذاکره‌کننده ایران آغاز شد. عراقچی که با پایان یافتن مذاکرات هسته‌ای در دولت حسن روحانی، طبیعتا باید کم‌کارترین روزهای کاری ۸ سال گذشته را تجربه کند، در آخرین ساعت‌های روز یکشنبه با انتشار دو توییت از تحول جدیدی در رابطه ایران و ایالات متحده امریکا خبر داد: «ما در دوران انتقالی به سر می‌بریم و یک انتقال دموکراتیک قدرت در تهران در حال انجام است. روشن است که گفت‌وگوهای وین باید منتظر دولت جدید در ایران بماند. این اقتضای هر دموکراسی است. امریکا و انگلیس باید این نکته را درک کرده و ایجاد ارتباط بین یک تبادل انسانی -‌که آماده اجراست‌- با برجام را متوقف کنند. تبادل (زندانیان) را گروگان اهداف سیاسی قرار دادن، باعث از دست دادن تبادل و هم توافق می‌شود.۱۰ فرد زندانی از همه طرف‌ها می‌توانند همین فردا آزاد شوند، اگر امریکا و انگلیس به تعهدات خود در توافق به عمل آمده عمل کنند.»

توییت نخست رییس هیات مذاکره‌کننده ایران نکته جدیدی نداشت و صرفا اخبار غیررسمی درباره موکول شدن مذاکرات هسته‌ای در وین به دولت بعدی به ریاست ابراهیم رییسی را تایید کرد، اما دومین بخش توییت، محور اصلی آن بود با این پیام که ایالات متحده اجرای توافق به دست آمده با ایران برای تبادل ۱۰ زندانی را به از سرگیری مذاکرات هسته‌ای در وین وابسته کرده است.

ایران و امریکا؛ ۶ سال جدال بر سر تبادل زندانیان
تنها دقایقی پس از انتشار توییت عباس عراقچی بود که واکنش‌ها به ادعای معاون سیاسی وزیر خارجه ایران آغاز شد.
تلاش تهران و واشنگتن برای تبادل زندانی و گره خوردن سرنوشت دو زندانی ایرانی- انگلیسی در تهران به این تلاش‌ها، نه نکته پنهانی نبود، بلکه مسبوق به سابقه هم بود. ایران و ایالات متحده پیش از این نیز در دی ماه ۱۳۹۴ و پس از حصول توافق هسته‌ای میان ایران و ۱+۵ اقدام به تبادل ۴ زندانی دوتابعیتی ایرانی- امریکایی با ۷ زندانی ایرانی کردند. در آن دوره، ایران جیسون رضاییان، امیر میرزا حکمتی، نصرت‌الله خسروی و سعید عابدینی را با ۷ زندانی که در ایالات متحده بازداشت شده بودند، مبادله کرد.
در دوره ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ نیز به‌رغم تشدید فاحش تنش میان ایران و ایالات متحده روند رایزنی‌های غیرمستقیم با وساطت کشور سوییس به عنوان حافظ منافع امریکا در ایران برای تبادل زندانیان ادامه داشت و به عنوان نمونه در ۱۶ آذر ماه ۱۳۹۸، ژیائو وانگ، محقق چینی‌تبار دانشگاه پرینستون امریکا با مسعود سلیمانی، استاد و پژوهشگر ایرانی که یک‌سال در امریکا زندانی بود، مبادله شد. در ۱۵ خرداد ماه ۱۳۹۹، مایکل وایت، ملوان سابق نیروی دریایی امریکا که بیش از دو سال در ایران بازداشت بود با مجید طاهری پزشک ایرانی -امریکایی ساکن فلوریدا که به اتهام نقض تحریم‌های ایران ۱۶ ماه در بازداشت بود، مبادله شد.
در همان دوره دونالد ترامپ نیز گفت‌وگوها برای آزادی سایر زندانیان دوتابعیتی ایرانی-امریکایی در ایران و مبادله آنها با زندانیان ایرانی در زندان‌های امریکا میان تهران و واشنگتن به شکل جسته و گریخته ادامه داشت و مقام‌های امریکایی چون مایک پمپئو، وزیر خارجه و برایان هوک، مسوول میز ایران در وزارت خارجه این کشور هر از گاهی درخواست برای آزادی سیامک و باقر نمازی و مراد طاهباز را تکرار می‌کردند. با این همه روایت طرف ایرانی این بود که واشنگتن در رایزنی‌های غیرمستقیم برای آزادی این افراد جدی نیست.

رایزنی‌های غیربرجامی ایران و دولت بایدن درباره تبادل زندانیان
جو بایدن در حالی در ژانویه ۲۰۲۱ کلید کاخ سفید را از دونالد ترامپ تحویل گرفت که در پرونده ایران با دو چالش اصلی روبه‌رو بود: خروج ایالات متحده از توافق هسته‌ای با ایران و باز ماندن پرونده تبادل زندانیان دوتابعیتی.
اعضای کابینه جو بایدن تا پیش از طی پروسه جلب رای اعتماد از کنگره تنها به گفتن کلیاتی درباره توافق هسته‌ای با ایران و لزوم بازگشت به اجرای آن از سوی هر دو طرف بسنده کردند، اما مساله آزادی شهروندان ایرانی- امریکایی سوژه‌ای نبود که بتوان از کنار آن ساده و بدون تبعات در افکار عمومی عبور کرد. به عنوان نمونه جیک سولیوان، مشاور امنیت ملی امریکا کمتر از یک ماه پس از آغاز به کار دولت جو بایدن، در ماه فوریه در گفت‌وگو با سی‌بی‌اس نیوز بازداشت شهروندان کشورش در ایران را «غیرقانونی و ناعادلانه» خوانده و تاکید کرد که ایالات متحده وظیفه دارد برای آزادی این شهروندان بکوشد. سولیوان در آن مصاحبه افشا کرد که تماس‌ها با تهران درباره مبادله زندانیان آغاز شده اما از بیان جزییات بیشتر سرباز زد. این تماس‌ها در حالی به گفته سولیوان احتمالا با میانجیگری سوییس آغاز شده بود که ایران و امریکا درباره فرجام برجام هیچ گفت‌وگوی مستقیم و غیرمستقیمی نداشتند و تنها از تریبون‌های رسمی پیام اراده سیاسی برای احیای توافق هسته‌ای را به هم می‌رساندند.
نیمه اسفندماه ۱۳۹۹ بود که سخنگوی وزارت خارجه امریکا از دیدار رابرت مالی نماینده ویژه امور ایران با خانواده زندانیان ایرانی- امریکایی خبر داد و البته جزییات چندانی از این دیدار منتشر نشد جز اعلام تعهد کاخ سفید به تلاش برای آزادی زندانیان دوتابعیتی ایرانی- امریکایی.
رابرت مالی روز ۱۸ تیر ماه نیز در یک نشست مجازی با عنوان «کمک به گروگان‌ها در سراسر جهان» با تکرار این ادعا که ایران، شهروندان دوتابعیتی را گروگان گرفته است، گفت: «دولت جو بایدن خواهان آزادی تمام امریکایی‌هایی است که به‌طور ناعادلانه در ایران زندانی هستند و «توافق جزیی» برای آزادسازی آنها را نخواهد پذیرفت. من درخصوص این موضوع در دولت باراک اوباما کار کردم، زمانی که توانستیم تعدادی از شهروندان ما که به ناحق بازداشت شده بودند را آزاد کنیم، اما همه آزاد نشدند.»
ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه امریکا ۲۲ تیر ماه نیز در نشستی خبری با تکرار این نکته که واشنگتن در حال انجام مذاکرات غیرمستقیم اما فعالی با ایران درخصوص مبادله زندانیان است، گفته بود: «این مذاکرات جدا از مذاکرات درباره احیای توافق هسته‌ای بوده و امریکا به دنبال آزادی شهروندان خود در ایران در سریع‌ترین زمان ممکن است.»
در تهران مقام‌های مسوول در پرونده تبادل زندانیان از بیان جزییات رایزنی‌های غیرمستقیم میان ایران و ایالات متحده در دولت جو بایدن خودداری می‌کنند و شاید تنها در نشست‌های خبری سخنگوی وزارت خارجه باشد که پرسش خبرنگاران به دریافت پاسخ‌هایی معمولا کلی و تکراری منتهی می‌شود. به عنوان نمونه، نیمه اردیبهشت ماه بود که سعید خطیب‌زاده، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در واکنش به انتشار اخباری درباره قریب‌الوقوع بودن تبادل زندانیان میان ایران و امریکا که شبکه خبری المیادین و صدا و سیما آن را منتشر کردند، توضیحاتی کوتاه به خبرنگاران داد. خطیب‌زاده ضمن تکذیب این خبر اعلام کرد که موضوع تبادل زندانیان مستقل از مذاکرات ناظر بر احیای برجام در وین دنبال می‌شود.
علی ربیعی، سخنگوی دولت نیز روز ۲۲ تیرماه پس از سخنان رابرت مالی در دیدار مجازی با خانواده‌های شهروندان دوتابعیتی که پیش از این آزاد شده یا همچنان در زندان هستند، گفت: «ما قبلا و مکررا اعلام کرده‌ایم که جمهوری اسلامی ایران به خاطر نیات انسان‌دوستانه آماده تبادل همه زندانیان سیاسی در ازای آزاد کردن همه زندانیان ایرانی در سراسر جهان است که با دستور و خواست امریکا محبوس شده‌اند. ما حتی در دولت پیشین امریکا هم از آمادگی طرف ایرانی خبر داده بودیم، اما این دولت امریکا بود که با اصرار بر گروگانگیری ایرانیان از نشستن پای میز مذاکره امتناع کرد.»

گره تبادل دست ایران یا امریکا؟
براساس داده‌های خبری گفته شده می‌توان نتیجه‌گیری کرد که تماس‌های غیرمستقیم میان ایران و امریکا برای تبادل زندانیان از نخستین هفته‌های آغاز به کار دولت جو بایدن آغاز شده و در حاشیه مذاکرات هسته‌ای وین که از نیمه فروردین ‌ماه ۱۴۰۰ در پایتخت اتریش آغاز شد، به شکل جدی‌تر ادامه پیدا کرد. به گزارش «اعتماد»، در سه ماهه گذشته حداقل در دو مقطع در اردیبهشت و خرداد ماه ایران و ایالات متحده به مرحله اعلام توافق برای تبادل زندانیان و به تبع آن آزاد شدن ۱۰ زندانی از همه طرف‌ها نزدیک شدند، اما اعلام توافق به تعویق افتاد.به عنوان نمونه، روزنامه گاردین چاپ لندن نیمه اردیبهشت ماه به نقل از منابع خود در زندان اوین تهران ادعا کرد که دو ایرانی-امریکایی زندانی در این بازداشتگاه به محلی در آن منتقل شده‌اند که پیش از این زندانیانی که با ایالات متحده امریکا تبادل شدند در آن نگهداری شده بودند. براساس گزارش گاردین این دو شهروند ایرانی-امریکایی که محل نگهداری‌شان تغییر کرده، سیامک نمازی و مراد طاهباز بودند و به همان محلی منتقل شدند که پیش از این زندانیان امریکایی در آستانه تبادل با ایالات متحده در آن تحت بازداشت بودند. این خبر در روزهای بعد به تبادل زندانیان منتهی نشد و البته دلایل این تعویق هنوز بر خبرنگاران پوشیده مانده اما تحولات ۴۸ ساعت اخیر می‌تواند به پیدا کردن سرنخ‌هایی در این رابطه کمک کند.
عباس عراقچی، معاون سیاسی وزیر خارجه در حالی روایت ایران از توافق درباره تبادل زندانیان با ایالات متحده و بریتانیا را منتشر کرد که با توجه به تعویق افتادن مذاکرات وین برای احیای برجام، خبر تلاش‌ها برای به نتیجه رسیدن توافق برای تبادل زندانیان به خودی خود به حاشیه رانده شده بود. ایران، ۱+۴ و ایالات متحده پس از ۶ دور مذاکره مستقیم و غیرمستقیم (میان ایران و امریکا) برای هفتمین‌بار در ۴ ماه اخیر به پایتخت اتریش بازنگشتند و ایران روز چهارشنبه اخیر رسما به هماهنگ‌کننده اروپایی این گفت‌وگوها اطلاع داد که ادامه مذاکرات برای احیای برجام به پس از آغاز به کار دولت جدید موکول شده است. در چنین شرایطی بسیار بعید بود که تهران و واشنگتن در حالی که فرجام برجام در هاله‌ای از ابهام قرار دارد، دست به تبادل زندانی بزنند. برخی کارشناسان همواره بحث تبادل زندانیان میان دو کشور را نمایش حسن‌نیت از سوی دو طرف و نوعی تلاش برای تنش‌زدایی خوانده‌اند، اما به نظر می‌رسد که این‌بار دو پرونده فرجام برجام و تبادل زندانیان میان ایران و امریکا به هم گره‌ خورده‌اند یا یک طرف در حال تلاش برای بهره‌برداری از توافق در یکی از این دو پرونده برای تاثیرگذاری بر پرونده دوم است. واکنش طرف امریکایی به توییت معاون سیاسی وزیر خارجه در حالی بر رد روایت عراقچی متمرکز بود که در پاسخ هم خواسته یا ناخواسته طرف امریکایی به صراحت روند گفت‌وگو درباره این تبادل را به روند مذاکرات برجام گره زد.
نخستین واکنش به سخنان عراقچی، بیانیه ند پرایس، سخنگوی وزارت خارجه امریکا بود که توسط رابرت مالی در توییتر منتشر شد. براساس ترجمه خبرگزاری فارس، در این بیانیه آمده است: «این اظهارات، تلاشی تکان‌دهنده و خشمگین‌کننده برای رفع تقصیر و شانه خالی کردن از مسوولیت بن‌بست کنونی در بازگشت متقابل احتمالی به پایبندی به برجام است. ما آماده هستیم تا به ‌محض اینکه ایران تصمیمات مقتضی را اتخاذ کرد، به وین بازگردیم و کار روی بازگشت متقابل به برجام را تکمیل کنیم. درخصوص اظهاراتی که درباره امریکایی‌های زندانی در ایران می‌شود نیز باید گفت که ما تلاش ظالمانه دیگری را برای دادن امید واهی به خانواده‌های آنها شاهد هستیم. عراقچی درباره گروگان گرفته ‌شدن توافق از سوی ما می‌گوید، در حالی که دولت او ۴ امریکایی را سال‌هاست که زندانی کرده است، هنوز هیچ توافقی در زمینه زندانی‌ها حاصل نشده است. اگر ایران واقعا می‌خواهد که ژست بشردوستانه بگیرد، می‌تواند به سادگی و فورا زندانی‌ها را آزاد کند. آزادی شهروندان بازداشتی ما از اولویت بالایی برخوردار است و ما کماکان منتظر رخ دادن آن هستیم. ما در جریان مذاکرات وین، گفت‌وگوهای غیرمستقیمی درباره موضوع زندانی‌ها انجام دادیم و تاخیر در از سرگیری این روند، کمک‌کننده نیست. هر چند که موثرتر بود اگر طی نشستی در وین به پیشرفتی در این خصوص می‌رسیدیم، ولی ما برای ادامه‌ دادن گفت‌وگوها درباره زندانی‌ها طی این دوره (انتقال قدرت در ایران) آماده هستیم.»
این بیانیه تنها واکنش دولت جو بایدن به توییت معاون سیاسی وزیر خارجه ایران نبود و وزارت امور خارجه امریکا در موضع‌گیری جداگانه اعلام کرد هنگامی که دوره انتقالی در ایران به پایان برسد، آماده برنامه‌ریزی برای ادامه مذاکرات در وین است. این وزارتخانه مدعی شد که این کشور آماده ادامه مذاکرات بوده اما طرف ایرانی خواستار زمان بیشتر برای دوره انتقالی در این کشور شده است.
جدال دیپلماتیک میان دیپلمات‌های ایران و امریکا به همین‌جا ختم نشد و صبح روز یکشنبه «سعید خطیب‌زاده» سخنگوی وزارت امور خارجه با انتشار یک توییت ادعای ند پرایس، همتای امریکایی خود را زیر سوال برد. خطیب‌زاده در این باره نوشت: «حیرت‌آور است که امریکا این واقعیت ساده را منکر می‌شود که درباره زندانیان و بازداشت‌شدگان توافقی حاصل شده است، حتی درباره نحوه اعلام عمومی آن. تبادل بشردوستانه (زندانیان) و آزادی ۱۰ زندانی از همه طرف‌ها با امریکا و انگلیس در وین – جدا از برجام- مورد توافق قرار گرفت. ایران همین امروز آماده انجام این کار و اجرایی کردن این توافق است.»
واکنش خبرنگاران امریکایی و تحلیلگران غربی به دعوای دیپلمات‌های ایرانی و امریکایی بیشتر به سمت هواداری از روایت واشنگتن سنگینی می‌کرد. برخی کاربران در فضای مجازی ادعا کردند که این ایران است که تبادل زندانیان با بریتانیا و ایالات متحده را گروگان آزادسازی پول‌های خود در لندن یا رضایت دادن واشنگتن به شروط ایران در توافق هسته‌ای کرده است. با این همه متن بیانیه ند پرایس و تمرکز او بر مذاکرات هسته‌ای در وین و مقصر جلوه دادن ایران در این تعلیق در حالی که امریکا و ۱+۴ می‌دانند ایران در حال گذراندن دوره نقل و انتقال قدرت است، نشان از فرار واشنگتن از پذیرش مسوولیت پیامی دارد که پشت پرده احتمالا به واسطه سوییس به گوش تهران رسانده‌اند. در بیانیه ند پرایس به گونه‌ای در لحن طلبکارانه از ایران خواسته شده اگر در این ادعا صادق است، شهروندان دوتابعیتی ایرانی- امریکایی را آزاد کند که همین نسخه برای کاخ سفید نیز قابل تجویز است و ایالات متحده نیز می‌تواند در صورت صداقت در ادعاهایش اقدام به آزادی دو زندانی کند که با پرونده‌سازی به بهانه دور زدن تحریم‌های غیرقانونی تحمیل شده بر ایران در بازداشت امریکا هستند. یک منبع آگاه ایرانی در این باره به «اعتماد» می‌گوید: دولت جو بایدن به راحتی توافقی را که درباره زندانیان میان تیم‌های مذاکره‌کننده ایران و امریکا به شکل غیرمستقیم در وین حاصل شده و حتی دو طرف درباره زمان اعلام آن نیز توافق کردند، تکذیب می‌کند و همزمان از توقف مذاکرات وین ناخرسند است. در چنین شرایطی چطور ایران می‌تواند به نمایندگان دولتی که توافق مکتوب را تکذیب می‌کنند برای بازگشت کامل به تعهداتش در برجام اعتماد کند؟
به گزارش «اعتماد»، با توجه به از پرده برون افتادن بخش‌هایی از ماجرای توافق میان ایران و ایالات متحده برای تبادل زندانی به نظر می‌رسد که در روزهای آتی در صورت وجود اراده سیاسی در تهران، واشنگتن و لندن برای اجرا کردن توافق آماده روی میز می‌توان شاهد تحولی در این پرونده بود. در صورت اجرای این توافق سیامک و باقر نمازی، عماد شرقی و مراد طاهباز به عنوان شهروندان دوتابعیتی ایرانی- امریکایی، نازنین زاغری و انوشه آشوری به عنوان شهروندان دوتابعیتی ایرانی- انگلیسی در مقابل ۴ زندانی ایرانی آزاد خواهند شد.
انوشه آشوری مهندس بازنشسته ایرانی ساکن بریتانیاست که در سال ۱۳۹۶ به اتهام جاسوسی بازداشت و زندانی شد.نازنین زاغری نیز به اتهامی مشابه از سال ۱۳۹۵ در زندان بود و سال گذشته با قرار وثیقه آزاد، اما بلافاصله با اتهام‌های جدیدی روبه‌رو شد. سیامک نمازی مهرماه سال ۱۳۹۴ به اتهام «همکاری با حکومت امریکا» بازداشت شد و پدرش، باقر نمازی نیز که برای کمک به آزادی او به ایران آمده بود یک‌سال بعد دستگیر شد.گفته می‌شود که باقر نمازی به دلیل شرایط جسمانی به قید وثیقه آزاد شده اما قادر به ترک ایران نیست. مراد طاهباز، فعال محیط‌زیست یکی دیگر از ۴ زندانی است که نام او در لیست تبادل قرار دارد. طاهباز از بهمن ماه ۱۳۹۶ در بازداشت است. عماد شرقی نیز از اردیبهشت ۱۳۹۷ به اتهام جاسوسی بازداشت شد و گفته می‌شود که به ۱۰ سال حبس محکوم شده است.

یک منبع آگاه درباره وضعیت نهایی توافق میان ایران و ایالات متحده برای تبادل زندانیان به «اعتماد» می‌گوید: گفت‌وگوها در وین درباره احیای برجام و تبادل زندانی به شکل موازی اما در دو مسیر کاملا مجزا برگزار شد. توافق برای انجام این تبادل کاملا نهایی شد و هر سه طرف ایران، بریتانیا و ایالات متحده انجام مراحل مقدماتی را آغاز کردند اما زمانی که ایران اعلام کرد مذاکرات برجامی تا زمان تشکیل دولت جدید به تعویق خواهد افتاد ایالات متحده اجرای توافق برای تبادل زندانیان را متوقف کرد .
شنیده‌های «اعتماد» از یک منبع انگلیسی حاکی از آن است که لندن مخالف اقدام واشنگتن در به تعویق انداختن تبادل زندانیان بوده است.
منبع:اعتماد