وضعیت توسعه در ایران رو به رشد است یا رو به افول؟!/ پول توسعه نمی آورد و توسعه خریدنی نیست

سه سال پیش نخستین «روز ملی توسعه» در ۲۰ دی ماه در باغ فین کاشان برگزار شد، اما به علت آنکه این روز یادآور زمستان و مرگ امیرکبیر بود، تصمیم گرفته شد تا ۱۶ اردیبهشت ماه که میانه فصل بهار و روز «آفرینش آسمان» در سنت ایرانی است، به عنوان «روز ملی توسعه» نام گذاری شود، اما امسال به دلیل مصادف شدن روز ۱۶ اردیبهشت ماه با ایام شهادت مولای متقیان امام علی (ع)، یادمان «روز ملی توسعه» و رونمایی از «کتاب توسعه» به روز شنبه ۱۸ اردیبهشت ماه منتقل شد. در این روز محسن رنانی، اقتصاددان و پژوهشگر توسعه از دلایل نام گذاری «روز ملی توسعه» و رونمایی از نخستین «گزارش ملی توسعه» با عنوان «کتاب توسعه» سخن گفت و ابراز امیدواری کرد تا در فاز بعدی، شاخص ویژه و بومی درباره توسعه ایران طراحی شود؛ محمد قاسمی رئیس مرکز پژوهش های اتاق ایران، گفت وگو درباره توسعه را سیاه نمایی ندانست و گفت که توسعه باید بلندگو و ناظری به غیر از دولت داشته باشد؛ محمد فاضلی جامعه شناس نیز با بیان اینکه ماجرای توسعه در ایران شبیه داستان فیل مولانا شده است، گفت که هر کسی آن بخشی که دوست دارد را نمایش می دهد، برخی آن را چون دم فیل، نرم و برخی آن را چون پای فیل استوار می بینند. در پایان این نشست نیز نخستین «گزارش ملی توسعه» با عنوان «کتاب توسعه» رونمایی شد و در دسترس عموم قرار گرفت.

گفت وگو درباره توسعه سیاه نمایی نیست

در ابتدای این نشست، محمد قاسمی رئیس مرکز پژوهش های اتاق ایران، گفت وگو درباره توسعه را مترادف با سیاه نمایی ندانست و گفت: «ورود به قرن جدید شمسی فرصتی است برای طرح این پرسش مهم که هم اینک به لحاظ توسعه یافتگی کشور عزیزمان در کجای جهان ایستاده است؟ شروع هر دوره تازه با بیم ها و امیدهای زیادی همراه است. اولین گام برای یک شروع تازه، نگاه به گذشته و کسب تجربه از آن است. رئیس محترم اتاق ایران در آخرین جلسه هیأت نمایندگان اتاق ایران عنوان کردند که اتاق ایران برنامه پژوهشی جامعی درباره آنچه در قرن جاری بر ایران عزیز ما گذشت به ویژه در حوزه توسعه اقتصادی و عملکرد اتاق بازرگانی، در سال ۱۴۰۰ انجام خواهد داد، با این امید که درس های آن، چراغ راهی برای آینده باشد. حمایت اتاق ایران از تهیه «کتاب شاخص توسعه ایران»، اولین گام در این برنامه پژوهشی است.»

او توسعه را تحولی چندوجهی تعریف کرد و ادامه داد: «از دیدگاه بسیاری از متخصصان، توسعه تحول کمی و کیفی تدریجی و مداوم و همزمان در سه حوزه مهم اقتصادی، اجتماعی و سیاسی است بنابراین توجه صرف به یک شاخص مانند درآمد سرانه یا حتی شاخص توسعه انسان (HDI) نمی تواند پیچیدگی امر توسعه و ابعاد گوناگون آن را نشان دهد. از این حیث پروژه جمع آوری، نظم بخشیدن و درنهایت رویکرد ترکیبی برای ساختن شاخص های مختلف که در قالب تهیه «کتاب توسعه ایران» تبلور یافته است را باید به فال نیک گرفت و جا دارد به نوبه خود از همه دست اندرکاران آن به ویژه پویش فکری توسعه تشکر و قدردانی کنم. همان گونه که در این کتاب ذکر شده است، این کار سه هدف مهم دارد: آگاهی بخشی درباره ابعاد متنوع توسعه و وضعیت ایران در همه ابعاد؛ ایجاد مطالبه عمومی برای همه ابعاد توسعه و ایجاد توجه متناسب به همه ابعاد توسعه و تولید راهکار عملیاتی برای سیاست گذاران.»

به گفته قاسمی، «نکته مهم این است که معمولا در کشورمان هرگاه این شاخص های بین المللی اعلام می شود، گفت وگوهایی شکل می دهد که اغلب سازنده نیست و ممکن است موجب انتشار حس حقارت شود. از این حیث که برای نسل جوان و مردم عادی نقدی مطرح می شود که چرا چنین است، اما واقعیت این است که هدف این کار سیاه نمایی نیست، بلکه مهمترین هدف، پرسشگری است و هر کس از خود بایستی سؤال کند که برای بهبود وضعیت توسعه در ایران اولا چه باید کند و ثانیا از دیگران چه توقعی داشته باشد.»

رئیس مرکز پژوهش های اتاق ایران با بیان اینکه «بخش خصوصی همانند همه مردم هم در دستیابی به توسعه نقش دارد و هم از مواهب آن ازجمله محیط کسب وکار مناسب که در آن زمینه برای نوآوری و خلاقیت فراهم است، استفاده می کند»، افزود: «نقش بخش خصوصی در توسعه، ایجاد و انتخاب کاراترین روش های تولید و فعلیت بخشیدن به ظرفیت های بالقوه کشور در حوزه اقتصادی، توجه به مسئولیت های اجتماعی و پرداخت مالیات عادلانه به امید استفاده بهینه از آن توسط دولت برای ارائه کالاها و خدمات عمومی از قبیل امنیت و آموزش و سلامت با کیفیت مناسب به مردم است. نامناسب بودن دائمی محیط کسب وکار، فقدان راهبردهای بلندمدت برای اداره اقتصاد و اجتماع و عدم شناخت کافی از تحولات بین المللی در عرصه های اقتصادی و سیاسی، بخش خصوصی را هم همانند دولت درگیر روزمرگی کرده است. به اتکای سابقه طولانی نهاد اتاق ایران عرض می کنم که هم نسل قدیمی تر فعالان اقتصادی و هم نسل جدید فعالان اقتصادی دارای ظرفیت های بسیار زیادی برای توسعه کشور حداقل در بعد اقتصادی هستند که تاکنون از آن استفاده چندانی نشده است. امید است که سیاست گذاران کشور با توجه به شاخص های مختلف بیان شده در این کتاب بتوانند درک بهتری از نقاط قوت و ضعف سیاست های خود پیدا کنند و ایران اسلامی به جایگاهی که شایسته آن در جهان است دست پیدا کند.»

قاسمی در پایان به هدف گذاری توسعه ای اتاق بازرگانی ایران اشاره کرد و گفت: «اتاق بازرگانی، صنایع، معادن و کشاورزی ایران با هدف تسریع در توسعه کشور بر روی شناخت دقیق سه تحول مهم در عرصه محیط ژئواکونومیک بین المللی در دو دهه اخیر تأکید دارد: اولین تحول بحث خدماتی شدن تجارت بین الملل در جهان و گسترش سهم خدمات در تجارت بین المللی است. دوم توجه به اهمیت به زنجیره ارزش و حضور در زنجیره ارزش بین المللی و سوم دیجیتالی شدن اقتصاد بین الملل. هدف اتاق ایران کمک به سیاست گذاران اقتصادی است تا نقش ایران را در این تحولات ارتقا دهند تا عقب ماندگی دهه اخیر که دهه ازدست رفته اقتصاد ایران است، جبران شود.»

توسعه شبیه داستان فیل مولانا شده است

سپس محمد فاضلی درباره کتاب توسعه و جایگاه پژوهش های توسعه در ایران صحبت کرد و گفت: «اتفاق مهمی در روند توسعه کشور افتاده و آن توجه به توسعه پژوهی است. توسعه در ایران شبیه فیل مولانا شده است؛ هر کسی آن بخشی را که دوست دارد نمایش می دهد. برخی آن را چون دم فیل، نرم و گاهی دیگری آن را چون پای فیل استوار می بیند. کتاب توسعه برای اولین بار این را نشان داده که شاخص های توسعه در ایران در ابعاد مختلف وضعیت متفاوتی دارد. این گامی به سوی زمینه دار شدن و سنجش پذیر شدن توسعه است. این کتاب در آستانه انتخابات ۱۴۰۰ منتشر می شود. اگر مطالبه گری شکل گیرد، حتما این کتاب به ابزاری برای مطالبه گری تبدیل می شود. حتی می شود در آستانه انتخابات از کاندیداها پرسید که با این شاخص ها چه خواهند کرد و چگونه می خواهند وعده های توهم آمیز خود را بر شاخص ها منطبق کنند؟»

این جامعه شناس با بیان اینکه «در ایران قابلیت گسترده ای برای شکنجه کردن اعداد داریم، اما درنهایت اعداد به بخش عمده واقعیت اعتراف خواهند کرد»، ادامه داد: «در این کتاب جداول، نظام روش شناسی و اعداد و ارقام مشخص شده است و در واقع، ابعاد چندگانه از توسعه ارائه داده است. در ایران سال هاست که گفته می شود مثلا تعداد مقالات فلان عدد است و این به معنای توسعه یافتگی علمی است، ولی در همه سال ها که تعداد مقالات ما بالا بوده، رشد اقتصادی کشور متوسط صفر یا زیر صفر بوده است. دهه ۹۰ را دهه ازدست رفته می خوانند. این کتاب راه را بر این راهزنی ها می بندد. یا تعداد شرکت های دانش بنیان که بارها سیاست مداران با آن اعداد مانور می دهند، اما واقعیت این است که در همه سال هایی که تعداد این شرکت ها رشد داشته، وضعیت کسب و کار افت کرده و رشد اقتصادی بدتر شده است. یکی از بدترین وضعیت شاخص ها، بهره وری انرژی در ایران است، اما در همه این سال ها که وضعیت ما در متغیر محیط زیست بدتر شده، تعداد سازه های ما در تولید برق حرارتی و یا سدها و کارخانه ها بیشتر شده است.»

به اعتقاد فاضلی، پول توسعه نمی آورد و توسعه خریدنی نیست. حمایت اتاق بازرگانی، صنایع و معادن و کشاورزی ایران به عنوان یک نهاد مدنی از این کار هم شایسته تقدیر است. در ایران قابلیت گسترده ای داریم برای شکنجه کردن اعداد، اما درنهایت اعداد به بخش عمده واقعیت اعتراف خواهد کرد. این گزارش یک گام به سوی دولت مدرن شدن بوده است. دولت مدرن یعنی دولت سنجش و اعداد و بعد سنجش و محاسبه در دولت مدرن بسیار ارزشمند است.»

او در انتهای صحبت هایش با اشاره به اینکه آورده اجتماعی بر این کتاب مترتب است، گفت: «دو تیغه در ایران می خواهند این تمدن را آگاهانه یا ناآگاهانه قطعه قطعه کنند؛ یکی رادیکالیسم سیاه که می گوید «هیچ امیدی نیست و رو به زوال هستیم»؛ جداول این کتاب و شاخص ها نشان می دهد که ایران در برخی از شاخص ها دستاوردهای خوبی دارد و دیگری رادیکالیسم سفید که می گوید که «جهان توسعه را فتح می کنیم»؛ این هم نادرست است. اما در این کتاب با واقعیت ها سروکار داریم و نه خیال و توهم و سیاه نمایی و سفیدنمایی و این کتاب گامی برای عقلانیت و حرکت عقلانی به سمت توسعه است.»

پول توسعه نمی آورد و توسعه خریدنی نیست

همچنین مجتبی لشکربلوکی، پژوهشگر توسعه از سه برداشت خود از کتاب توسعه سخن گفت و افزود: «اولین برداشت این است که همه شاخص های توسعه مثل پیشرفت توسعه، توسعه انسانی، صلح، نوآوری، حقوق مالکیت، حکمرانی، سهولت کسب وکار، شادی، کامیابی، شدت انرژی، دولت شکننده، رقابت پذیری و محیط زیست روی طیف شاخص بندی کرده اند و این کار خوبی است. برداشت دوم اینکه پول به تنهایی توسعه نمی آورد و توسعه خریدنی نیست. رتبه جهانی ایران در میان ۱۴۶ کشور از جهت توان تبدیل پول به توسعه ۱۴۳ است.»

او درباره برداشت سوم خود از کتاب گفت که «وجه تراژیک توسعه ایران این است که مسیر مستقیم اصلاح گلوگاه توسعه مسدود است» و نهایتا پیشنهاد کرد که نهاد دیده بان توسعه در ایران تأسیس شود تا پویش فکری توسعه به مرجع گفت وگو و پایش و مطالبه گری تبدیل گردد و همچنین زیرشاخص ها و شاخص های ویژه ایران تعریف شود.

همچنین الهه شعبانی و مرتضی درخشانی در ادامه این نشست، گزارشی از شاخص های جهانی توسعه ارائه کردند و اینکه چگونه می توان از این شاخص ها استفاده کرد. به گفته آنها، «اهمیت اول این شاخص ها امکان مقایسه کشورها با یکدیگر است تا ببینند چه عملکردی داشته اند و همچنین این امکان ایجاد می شود که در داخل کشور، دولت ها عملکرد خود را با دولت قبل از خود مقایسه کنند. شاخص های توسعه، وجهه ملی کشورها را نشان می دهد و به صورت متناوب منتشر می شوند؛ این شاخص ها رقابتی بین کشورها ایجاد می کند؛ به خصوص کشورهایی که در یک منطقه هستند و مشخصه های مشابه و یکسانی دارند. این شاخص ها چون جهانی هستند، روش مشترک و مشخصی برای سنجش وضعیت توسعه در همه کشورها دارند ولی کشورها به لحاظ تاریخی، فرهنگی، نهادهای موجود و ویژگی های جمعیتی متفاوت هستند و خیلی از شاخص ها مفاهیم ذهنی را می سنجند بنابراین مفاهیمی مثل خوشبختی با فرهنگ و تعاریف آن ارتباط دارد. از طرف دیگر، وضعیت هر شاخص در شاخص بعدی اثرگذار است و در نتیجه باید در تفسیر شاخص ها واقعیات هر کشور و شرایط فرهنگی و اجتماعی آن را در نظر گرفت.»

برای دهه ها ناظر و برنامه ریز توسعه یکی بود

در پایان نشست نیز محسن رنانی، اقتصاددان و نویسنده «کتاب توسعه» با طرح این سوال که چرا کتاب توسعه مهم است، گفت: «ما در ایران ۷۰ سال برنامه ریزی توسعه داشتیم و بخشی اعظمی از منابع طبیعی خود را در این دوران برداشت کرده ایم ولی هنوز در ابتدای راهیم و این را آمار گواهی می دهد؛ هیچ دولتی در مورد برنامه های توسعه که در این دوره ها تدوین کرده به کلی اعلام شکست یا پسروی نکرده است و گزارش ها حاکی از دستاورد برنامه و دستیابی به بیشترین اهداف برنامه بوده است.»

او سپس به دلیل این مسئله اشاره کرد و ادامه داد: «چون ناظر همان طراح و مجری برنامه بوده است. طراح برنامه دولت بود و خود گزارش می داد که چنین شده است. هیچ گاه نمی توانستیم رصد دقیقی از فرآیند توسعه در ایران داشته باشیم و آن هم رصد همه جانبه از همه ابعاد توسعه؛ وقتی توسعه وارد فاز اصلی خود می شود که در تمام حوزه ها و ابعاد نهادهای متشکل مدنی شکل گیرد و نقش بازی کنند و نظارت کنند. در حوزه سیاست گذاری هم لازم است نهادهای مدنی وارد سیاست گذاری توسعه شوند و این حوزه از همه حوزه های دیگر مؤثرتر و تأثیرگذارتر است.»

به گفته رنانی، «انتشار این کتاب به امکان رصد همه جانبه ابعاد توسعه کمک می کند تا آگاهی عمومی درباره توسعه بالاتر رود تا مطالبه گری عمومی از سیاست و سیاست مداران و سیاست گذاران شکل گیرد. ما حتی برای تکامل نظریه پردازی در توسعه ملی چاره ای نداریم جز داشتن داده های شفاف. امیدواریم در فاز بعدی بتوانیم شاخص ویژه و بومی درباره توسعه ایران را فراهم کنیم و تکامل دهیم. مثل شاخص «هم شنوی» که باید شاخصی داشته باشد که ببینیم در سال های مختلف وضعیت هم شنوی در جامعه ایران به چه سمتی حرکت کرده است. امیدواریم این گام ها تأثیرگذار باشد. متأسفانه توسعه در ایران بلندگو ندارد و امیدواریم کتاب توسعه گامی باشد در راستای داشتن این بلندگو برای این بخش.»

گفتنی است نخستین «گزارش ملی توسعه» با عنوان «کتاب توسعه» حاصل دو سال کار پژوهشی رصدخانه توسعه در پویش فکری توسعه است و با حمایت اتاق بازرگانی ایران و با مجوز وزارت ارشاد به صورت مکتوب منتشر شده است. «کتاب توسعه» به مثابه یک گزارش ملی توسعه، قرار است هر ساله از سوی «پویش فکری توسعه» منتشر شود و تحولات همه ابعاد توسعه ملی ایران را در خود به نمایش بگذارد. در کتابی که امسال منتشر شده است، بیش از ۷۰۰ نماگر توسعه برای نشان دادن ابعاد مختلف توسعه ایران مورد استفاده قرار گرفته و به این مسئله پرداخته شده است که آیا وضعیت توسعه در ایران در ابعاد سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی رو به رشد است یا رو به افول؟!