با نوروز آشتی کنیم/ دیپلماسی نوروزی

کارشناس مسائل بین الملل در گفتگویی با تاکید بر اینکه عناصر تقویت کننده نوروز را نباید تضعیف کرد گفت: توجه به دیپلماسی نوروزی موجب تقویت دیپلماسی عمومی نیز خواهد شد و به سیاست خارجی ما نیز کمک خواهد کرد. هر کشوری که از چنین ویژگی منحصر به فردی برخوردار است باید به خود ببالد و نهایت بهره را از آن ببرد.
نوروز با پیشینه کهن چندین هزارساله در حوزه تمدن ایرانی همواره مورد توجه بوده است؛ گستره جغرافیایی و میزان تأثیرگذاری آن در بین ملت ها سبب شده تا این آیین علاوه بر کشور ما، در دیگر کشورهای همجوار در غرب، شرق، شمال و جنوب و کشورهای حوزه تمدن ایرانی از آسیای مرکزی، قفقاز تا آسیای صغیر و خاورمیانه مانند عراق و سوریه و مصر و حتی در بالکان بین علویان آلبانی هم جشن گرفته ‌شود. این آیین باستانی می تواند به عنوان زمینه‌ای برای همگرایی منطقه‌ای بین کشورها تبدیل شود و در این میان دیپلماسی فرهنگی عاملی مهم برای این همگرایی است چرا که جشن نوروز با عنوان “دیپلماسی نوروز” می‌تواند ظرفیت عظیمی را در این زمینه فراهم کند. موضوعات سیاسی، اقتصادی و نظامی ابزارهای مهمی برای پیشبرد منافع کشورها تأمین می شود اما دیپلماسی فرهنگی به عنوان ابزاری مکمل، آنچنان اهمیت داشته که کشورهای قدرتمند در عرصه جهانی قادر به چشم پوشی از آن نیستند. دکتر بهرام امیراحمدیان استاد دانشگاه و کارشناس مسائل اوراسیا و کارشناس ارشد مطالعات منطقه ای اظهار داشت که دیپلماسی نوروزی علاوه بر داشتن مزایای اقتصادی، تنش زدایی بین کشورها را نیز فراهم خواهد ساخت و می تواند به عنصری برای آشتی تبدیل شود. مشروح این گفتگو را در ادامه می خوانید:

به نظر شما استفاده از مزایای دیپلماسی نوروزی چه فرصتی را می تواند در راستای پیشرفت کشور داشته باشد؟

پیش از پرداختن به این موضوع باید به نکته ای اشاره کنم و آن مربوط به کشورهای مسیحی است که در نیمکره شمالی و در شرایط زمستانی برفی و هوای سرد سال نو میلادی را جشن می گیرند. چنین کشورهایی از سیستم های حکومتی متفاوتی برخوردار هستند که در آن اقوام و ملیت های گوناگون زندگی می کنند. در این بین عنصر وحدت بخشی وجود دارد که همه آنها را به هم پیوند می دهد و از همین رو تاریخی مسیحی دارند به گونه ای که میلاد حضرت مسیح (ع) مبداء تاریخی آنان است که سال نو مصادف با سال جدید آنها است. اگرچه می دانیم که در دین مسیحیت نیز فرقه هایی با خصوصیات خاص خود وجود دارد، ولی همگی آنها با اختلاف کمی در روزهای آیینی این رویداد مهم را جشن می گیرند.

این کشورها با چندین فرهنگ مختلف موفق شده اند تا به وحدت برسند. ایران نیز در قلمرویی است که در کمربند نیمه خشک جهان قرار دارد و از مشکل کم آبی رنج می برد. علاوه بر آن در این قلمرو مردمان مسلمان زندگی می کنند که نوروز را جشن می گیرند. نوروز آئینی است کهن و ماندگار با تاریخی شکوهمند که در گستره جغرافیایی جهان ایرانی از غرب چین تا آناتولی‌، از شبه قاره هند و افغانستان و پاکستان در شرق تا بین‌النهرین در غرب و از سین کیانگ و آسیای مرکزی در شمال شرق تا دامنه‌های شمالی قفقاز بزرگ در شمال و آسیای صغیر در شمال غربی را شامل می‌شود که دور تا دور ایران زمین را به عنوان خاستگاه تمدن ایرانی در بر می‌گیرد.

بنابراین وجهه نوروز را می توان اسلامی دانست و می توان آن را به عنوان یک عید مذهبی قلمداد کرد چرا که ائمه معصومین (ع) نیز همگی به این مسأله تأکید دارند. نوروز جنبه های انسانی باارزشی دارد، وقتی مراسم پیشواز آن مانند چهارشنبه سوری و یا در بدرقه آن سیزده به در را بررسی می کنیم زیبایی های خاصی را در آن می بینیم. آتش بازی به مفهوم پرستش آتش نیست چرا که در دین مبین اسلام نیز آتش یک عنصر پاک کننده محسوب می شود. این مراسم غلبه انسان بر سرما و پلیدی ها و نو شدن دلهاست.

کشورهایی که با هم از اشتراکات فرهنگی برخوردار هستند و نوروز را جشن می گیرند همگرایی کمی در این زمینه دارند، به نظر شما دلیل آن چیست؟

در آسیای مرکزی پس از استقلال، جمهوری آذربایجان پس از استقلال، عنصری به نام نوروز به جشنی دولتی تبدیل شده است بدین معنا که در سطح دولت جشن گرفته می شود. برخلاف آنکه در ایران به داخل خانواده های ایرانی نفوذ می کند و به جشنی مردمی تبدیل می شود. دولتها در ایران جشن نوروز برگزار نمی کنند، بلکه این مردم هستند که آن را گرامی می دارند و دولتها که از مردم هستند نیز آن را گرامی می دارند. دولتها هر چند، امکان برگزاری آن را فراهم می کنند، تسهیلاتی در بازار و رفت و آمد و اعلام تعطیلی نوروز و پرداخت پاداش و عیدی و غیره را انجام می دهند. نوروز جشنی ایرانی بوده که در بین مردم نهاینه و پایدار و ماندنی شده است، تبدیل به بخشی از هویت ملی کشور شده است. باید فرصتی فراهم شود تا ما بتوانیم از عناصر وحدت بخش ملی برای همگرایی هر چه بیشتر استفاده کنیم تا از این راه روابط نیز با دیگران گسترش یابد. در این راستا اگر بخواهیم نوروز را به عنوان عنصری ببینیم که به ما برتری دهد استقبالی از آن نخواهد شد. اما وقتی بخواهیم به طور مساوی با همسایگان در قلمرو نوروز همکاری کنیم، جشن بزرگی می تواند برای برگزاری شکل گیرد. علاوه بر مزایا و جنبه های فرهنگی این موضوع فرصت های دیگری نیز می تواند فراهم شوند. ایران به عنوان کشوری پهناور در قلمرو این پدیده فرهنگی می تواند با کشورهای بزرگ دیگر در تعامل باشد همان گونه که در سند چشم انداز بدان اشاره شده است.

همان طور که در فلسفه نوروز بزرگتر ها به کوچکترها هدیه می دهند، کشورهای بزرگ و توانمند نیز هدایای نوروزی به اعضای کوچکتر بدهند. این هدیه می تواند در قالب تسهیلات برای عبور از خاک ایران، یا تسهیل در صدور ویزا باشد. اقداماتی دیگری مانند تجارت و بازرگانی و تبادل فرهنگی و مبادله استاد و دانشجو در این زمینه یاد می شود. وقتی سطح کوچک خانواده را وسعت ببخشیم تبدیل به قلمرو بزرگ نوروز خواهد شد. اصل باید بر این باشد تا توانایی های کشورهای حوزه در این قلمرو تقسیم شود. در این بین همکاری هایی در زمینه بنادر، زیرساختها، انتقال تکنولوژی و تبادلات فرهنگی می تواند صورت گیرد. اگر نوروز را با این دید بنگریم و از این جنبه پیگیری کنیم آن وقت می توانیم آن را دیپلماسی نوروزی بدانیم که بخشی از دیپلماسی فرهنگی تلقی می شود و در مجموع در سیاست خارجی امری کاربردی به شمار می آید.

همین طور در دیپلماسی اقتصادی…

دیپلماسی نوروز قادر است تا بخش های مختلف اقتصادی دیگر راه به همراه خود داشته باشد. در این بین کشورهای که با هم خصومت دارند می توانند تنش زدایی کنند. باید بررسی کنیم که چرا کشوری مانند ترکمنستان روابطشان با ایران سرد شده است؟ چرا در روابط ما با تاجیکستان و افغانستان، گشایشی صورت نمی گیرد؟ نوروز می تواند به عنصر آشتی تبدیل شود. برگزاری دوره ای مراسم سران حوزه نورزوز در کشورهای حوزه نوروز باید صورت گرفته و با جدیت دنبال شود. در وزارت خارجه باید دبیرخانه ای برای جشن نوروز شکل بگیرد و با نهاد های مقابل در تماس باشد. باید با نوروز آشتی کنیم. درخصوص جمهوری آذربایجان نیز به همین شکل است و ایران می تواند در بازسازی مناطق پس گرفته شده به ایفای نقش بپردازد. وجود ظرفیت های چون نانوتکنولوژی، بیوتکنولوژی، سلولهای بنیادی،صنایع هوافضا، امور بهداشت و درمان، کشاورزی و ازاین قبیل امور می تواند درحوزه نوروز به مبادلات با یکدیگر به توسعه روابط یاری رسانند.انتشار تمبرهای نوروزی به تخصیص بخشهایی به نوروز در همه کشورهای حوزه نوروز کاری ارزنده می تواند باشد که در همه کشورهای حوزه نوروز دنبال شود. بجای کنترل و جلوگیری از آتش بازی شب عید و چهارشنبه سوری، می توان صنایع تولیدات مواد محترقه ایمن ایجاد کرد و به کسب درآمد و ایجاد اشتغال کمک کرد. بجای روشهای سلبی از روشهای ایجابی بهره گرفت. می توان دیگر کشورهای آسیای مرکزی را به همگرایی با ایران تشویق کرد تا مبادلات اقتصادی نیز صورت بگیرد. در روند مبادله اقتصادی، نوروز توانایی دارد تا جابجایی ایجاد کند. وقتی رفت و آمدها شکل بگیرد و تورهای ارزان قیمت در نظر گرفته شوند و به کشورهای همسایه در نوروز برای بازدید تخفیف داده شود همکاری های مفید و ارزنده ای شکل خواهند گرفت. باید شرایطی مهیا شود تا هم ایران و هم کشورهای دیگر بتوانند از امکانات یکدیگر استفاده کنند. در این بین صنعت پوشاک، مواد غذایی و در بخش خدمات مانند حمل و نقل و هتلداری رونق خواهند گرفت که موضوعات بسیار حساس و مهمی هستند.

برای معرفی این امکانات باید از چه روشهایی استفاده کنیم؟

باید انتشاراتی موجود باشد تا راجع به این ویژگی ها صحبت شود. ایجاد شبکه تلویزیونی در زمان نوروز به منظور مبادله برنامه ها می تواند یک گام مهم باشد. در این بین ممکن است برخی از محتواها با اصول ما سازگاری نداشته باشند اما جنبه های دیگری نیز موجود هستند که می توان به آنها پرداخت. تولیدات تلویزیونی ایران مانند سریالهایی که در سالهای قبل ساخته شده می تواند در اختیار دیگر کشورها قرار گیرد. یا از همه مهمتر اینکه برنامه های مشترک تولید کنیم. موضوعاتی که در دیپلماسی فرهنگی به کار گرفته می شود می تواند امتیازات دیگر اقتصادی را برای کشورها فراهم آورد. همانطور که اشاره کردم نوروز تنها به جنبه های فرهنگی منتهی نمی شود بلکه ابعاد اقتصادی آن نیز از اهمیت بسزایی در روابط کشورها برخوردار است که در نهایت می تواند جنبه های سیاسی را نیز در بر بگیرد. از این منظر نگاه به نوروز نگاه به پدیده ای است که وحدانی بوده و پرستش یزدان پاک با توجه به سفره هفت سین و نعماتی که خداوند به ما اعطا کرده هسته اصلی آن را شکل می دهد. به قول زرتشت که می گوید کسی که گندم می کارد راستی می افشاند، در دین مبین اسلام نیز پیامبر بزرگ اسلام (ص) نیز می فرمایند «نان را گرامی بدارید». گندم و سبز کردن آن فلسفه زیبایی دارد و باید این سمبل ها و مناسک را در نوروز پاس بداریم. اگر به آنها توجه نکنیم دیگر چیزی از نوروز باقی نمی ماند. جنبه های سمبلیک و نمادین به علاوه جنبه های عملی نوروز می تواند موجبات همگرایی منطقه ای را نیز فراهم بیاورد. ملت های همسایه ما در این برهه زمانی تشنه آن هستند تا ببیند چگونه می توانند به یکدیگر نزدیک شوند و همکاری های خود را بسط و گسترش دهند. برای نزدیک شدن به کشورها نیازمند آن هستیم تا رفت و آمدها تا حد ممکن تسهیل شود. زمانی که در کشورهای همسایه حضور داشتم از نزدیک شاهد برگزاری مراسم، جشن ها و مناسک بودم که همگی بسیار ارزشمند و قابل احترام هستند. مراسم فرهنگی قابل ستایشی که در آن هیچ نمادی از کفر و بی دینی دیده نمی شود. حتی امام جعفر صادق (ع) همواره تأکید داشتند که مراسم نوروز باید حفظ و حراست شود. یکی دیگر از مسائلی که باید آن را مدنظر داشته باشیم این است که برگزاری مراسم نوروز هیچ تضادی با شعائر دینی ما ندارد و لازم است که هر چه بیشتر بدان توجه شود. ضمن اینکه باید تأکید داشته باشیم و مطرح کنیم اگر این جشن از هزاران سال گذشته تا کنون پابرجا مانده است و با تداوم یافتن روز به روز پایه های آن قوی تر و محکم تر می شود جنبه های فرهنگی و انسانی آن موجب شده است. به همین دلیل است که ثبت نوروز به عنوان یک میراث ناملموس فرهنگی در یونسکو به ثبت رسیده و روز اول فروردین در تقویم این سازمان را به عنوان روز جهانی نوروز می شناسند و کشورهای دیگر نیز آن را پذیرفته اند. زمانی که تعداد زیادی مهاجر از منطقه ما به سمت اروپا رفتند آداب و رسوم خود را به آن کشورها معرفی و برگزار می کنند که یکی از آن مراسم و آیین ها که جنبه های تصویری، سینماتیک و عبادی دارد و همگی در آن مستتر هستند، و اینها همه مراسم نوروز است.

نوروز از آنجا یک عید شناخته شده و جهانی است که حتی شهرت آن در کاخ سفید نیز رفته است و از آنجایی که ایرانیان مقیم در ایالت های مختلف آمریکا زندگی می کنند به نیابت از آنها در کاخ سفید سفره ای هفت سین چیده می شود. نباید به این موضوع از جنبه های سیاسی نگاه کرد بلکه جنبه های فرهنگی و دیپلماسی فرهنگی آن مطرح است که خواستار نمایش آن هستند. اگر شاهد آن هستیم که در کشورهای بازمانده از اتحاد جماهیر شوروی، پنج کشور آسیای مرکزی به اضافه جمهوری آذربایجان عید باستانی نوروز جشن گرفته می شود به دلیل دولت های آن کشور است که در این بین نقشی اساسی را ایفا می کنند. شهرها تزئین می شوند، مراسم مختلف مانند آتش بازی برگزار شده و سفره های هفت سین در مناطق مختلف چیده می شوند که جلوه زیبایی به شهر می دهد.

فقط کافی است تا ما بخواهیم از این آیین فرهنگی – انسانی برای همگرایی بیشتر بین کشورها در منطقه بهره ببریم. البته به شرط آنکه بخواهیم در داخل نیز این دیپلماسی را رعایت کنیم. به جای آنکه «سال نو» گفته شود باید این فرهنگ جا بیفتد که به آن «عید نوروز» بگوییم. به جای اینکه شهرداری تهران در بیلبوردها «جشن بهار» بنویسد باید بنویسد «عید نوروز»، «جشن نوروز» و نوروز را تداعی کند. بهار یک فصل است که شامل سه ماه یعنی نود روز است. اما جشن نوروز تنها دو هفته است. پس ضرورت دارد تا جشن نوروز و یا عید نوروز با دیگر عبارات جایگزین شود. در هیچ یک از کشورهای منطقه که نوروز را همچون جشن ملی گرامی می دارند شاهد نیستم که به آن «جشن بهار» بگویند. به بیان دیگر وقتی شهرداری تهران از کلمات دیگر استفاده می کند در واقع این آیین را زیر پا می گذارد. در مورد «سیزده بدر» نیز چنین است و نباید بگذاریم نامش تغییر پیدا کند. کاربرد واژه «جشن طبیعت» بجای سیزده بدر در اینجا معنی ندارد چرا که طبیعت همیشه وجود دارد و در زمستان نیز طبیعت وجود دارد. تمام فصل ها و روزهای خداوند از زیبایی خاص خود برخوردار است و باید پرسید چرا که هنگامی که به «سیزده بدر» می رسیم از آن به عنوان «روز طبیعت» یاد می کنند؟! گویی عنادی در این بین وجود دارد.

حتی برخی معتقدند که عید غدیر باید جایگزین عید نوروز شود. عید نوروز برای خود تقویمی شمسی است و عید غدیر به صورت چرخشی در حال تغییر است. ضمن اینکه به اهمیت دیپلماسی نوروزی و فرهنگی اشاره کردیم و گفتیم که خواستار همگرایی بیشتر با دیگر کشورهایی هستیم که نوروز را جشن می گیرند تا از منافع اقتصادی، سیاسی و غیره آن بهره مند شویم. درست نیست که ما عنصری وحدت بخش را نادیده گرفته و آن را کنار بگذاریم. این در حالی است که ما مسلمانان شیعه «عید سعید غدیر خم» را نیز جشن می گیریم و برای شیعیان بسیار عزیز و مبارک است. اما جایگزین کردن آن با عید نوروز به هیچ وجه نمی تواند اقدام درستی باشد. ما در ایران هم سنت های ایرانی و هم سنت های اسلامی را با یکدیگر داریم. ما به همه عناصر تا کنون احترام گذاشته و خواهیم گذاشت، چرا که هیچ یک از آنها با هم مغایرتی ندارند. وقتی از حضرت علی (ع) صحبت می کنیم و می گوییم یا علی مدد از او می خواهیم که یاری گر ما باشد. در عین حال ملتی هستیم که نوروز را نیز جشن می گیریم. پس نمی توان گفت که نوروز را نباید جشن گرفت و تنها اعیاد اسلامی جشن گرفته شود. ایران ملتی است که به هر دو ایام احترام خاص دارد، ما هم ایرانی هستیم و هم مسلمان. به عبارت دیگر «ایرانی مسلمان» هستیم و نه «مسلمان ایرانی». به این دلیل که ما از ابتدا سرزمین داشتیم و در آن ادیان متفاوتی ظهور کرده اند. سرزمینی که پذیرای زرتشت و سپس دین اسلام بود. بنابراین اسلام یک اندیشه، دین مبارک و ایدئولوژی محسوب می شود که ایرانی های بسیاری از آن استقبال کردند و به آن گرویدند. از همین رو می گوییم ایران اسلامی نه اسلام ایرانی به خاطر اینکه اسلام ایرانی یک عبارت دیگر با معنای متفاوت دیگر است. در افغانستان و پاکستان که همسایگان نزدیک ما هستند عید نوروز جشن گرفته می شود. در ترکمنستان، تاجیکستان، قزاقستان، قرقیزستان و جمهوری آذربایجان و حتی ترکیه نیز جشن بر پا می شود. در بحرین شیعیان جشن می گیرند، در عراق و اقلیم کردی نیز همینطور. استفاده از ظرفیت های دیپلماسی نوروزی می تواند پیوندهای ناگسستنی بین ایران و این کشورها به وجود آورد. عناصری که دیپلماسی نوروزی را تقویت می کنند نباید تضعیف بلکه مستحکم تر کرد چرا که موجب تقویت دیپلماسی عمومی نیز خواهد شد و به سیاست خارجی ما نیز کمک خواهد کرد. هر کشوری که از چنین ویژگی منحصر به فردی برخوردار است باید به خود ببالد و نهایت بهره را از آن ببرد.

آیا وزارت امور خارجه در این دوره نسبت به دوره های قبل توانسته از این ظرفیت مهم بیشتر و بهتر استفاده کند؟

بله وزارت خارجه در این زمینه موفق عمل کرده است، در بخش نمایندگی های سیاسی جمهوری اسلامی ایران در کشورهای مختلف همیشه این جشن برگزار می شود و نکته مهمتر این که با تلاش های صورت گرفته این رویداد مهم در سازمان ملل نیز به ثبت رسیده است. البته انتظارات زیادی از وزارت خارجه در زمینه دیپلماسی نوروزی همچنان وجود دارد. یکی از مسائلی که به آن قبل تر اشاره کردم بحث استفاده از عید نوروز در تهران است که باید در اماکن مختلف استفاده شود. در شهری مانند تبریز عید نوروز نوشته می شود اما در تهران که مرکز دیپلماسی کشور است شاهد چنین چیزی نیستیم. باید در داخل بذر مهر و محبت را در این زمینه بکاریم تا بتوانیم در سطح منطقه ای نیز با همگرایی به اهداف مورد نظر دست یابیم.