عملکرد دولت ها در ۴ دهه اخیر: از «دولت مکتبی تا دولت مردمی»

آرمان امروز  به مناسبت سالروز شهادت شهید رجایی در یک گزارش و در گفت و گو با جهار صاحبنظر به بررسی سیر تطور و میزان موفقیت دولتها در ایران از دولت مکتبی شهید رجایی تا دولت مردمی رییسی پرداخته است. این روزنامه می نویسد: فرارسیدن هفته دولت بهانه ای شد تا بار دیگر کارنامه و عملکرد دولت های پس از انقلاب اسلامی مورد بررسی قرار گیرد. دولت هایی که در تمام روزهای مسئولیت خود بواسطه شرایط کشور، فراز و نشیب های فراوانی پشت سر گذاشته و از ترور و جنگ تا تحریم های شدید را تجربه کرده اند. فراز و نشیب هایی که بعضا منجر به جان باختن سران کشور نیز شده و با انتخابات زودهنگام، دولت جدید در کشور روی کار آمده است. دولت هایی که بواسطه عملکردشان، امروز هر کدام در میان برخی نگاه ها محبوب تر از دولت های دیگر هستند. در سال های ابتدایی پس از پیروزی انقلاب اسلامی و پس از فراز و نشیب هایی که در دولت ابوالحسن بنی صدر به وجود آمد، نخستین دولتی که با حاشیه های کم تری به راس امور آمد، دولت شهید رجایی بود که نخست وزیری آن را محمدجواد باهنر برعهده داشت. دولت مکتبی که در آن سال های ابتدایی انقلاب موافقان و مخالفانی جدی داشت اما با این وجود به سرآغازی برای تشکیل دولت ها در ایران بدل شد. دولت هایی که امروز آخرین آن ها دولت مردمی سید ابراهیم رئیسی است.
دولت اصلاحات موفق ترین دولت پس از انقلاب
مهدی آیتی،‌ نماینده دوره ششم مجلس شورای اسلامی و عضو سابق هیات مرکزی حزب اعتماد ملی در این خصوص معتقد است که دولت مکتبی شهید رجایی با وجود این که فقط دو ماه در حوزه اداره دولت نقش آفرینی کرد اما شروع خوبی داشت و توانست با معرفی یک کابینه اخلاق مدار و متخصص چهره ای خوب از خود نشان دهد.
این نماینده پیشین مجلس بر این باور است که پس از این دوره نخست وزیری میرحسین موسوی با وجود این که در برهه ای حساس از جنگ عراق علیه ایران آغاز شد اما در مدیریت شرایط عملکرد خوبی داشت. انتقادی که به دولت در این دوره می شود این است که اقتصادی دولتی و سوسیالیستی داشته اما باید توجه داشت که با توجه به شرایط جنگی آن ها نمی توانستند به شکل دیگری جامعه را مدیریت کنند. پس از پایان جنگ تحمیلی شاهد بودیم که دولت سازندگی در کشور روی کار آمد و توانست بیشترین پروژه های عمرانی تاریخ کشور را در دستور کار قرار دهد و بسیاری از آن ها را به نتیجه برساند. بر همین اساس از نظر توانایی پیشبرد اهداف عمرانی کشور، دولت سازندگی موفق ترین دولت پس از انقلاب اسلامی بود اما  بزرگ ترین ضعف آن نیز هدر دادن منابع مالی کشور و در پیش گرفتن شیوه ای اشرافی بود به شکلی که هر مجموعه کوچک در دولت، چندین ساختمان مجلل به خود اختصاص داده بود و دولت از شیوه ساده زیستی گذشته فاصله گرفت.زمانی که وارد مصادیق می شویم، مشاهده می کنیم که دولت سازندگی وام های زیادی از کشورها دیگر دریافت کرد و بیشترین استقراض را به دولت بعدی خود تحمیل کرد که این نیز به عنوان یکی از نقاط ضعف دولت سازندگی قلمداد می شود.
این رویه ادامه پیدا کرد تا این که دولت اصلاحات بر سر کار آمد که توانست از همان ابتدا در حوزه سیاست و اقتصاد، کشور را به تعادل برساند. همین امر سبب شد تا حدودی دولت اصلاحات نسبت به سایر دولت های پس از انقلاب عملکرد بهتری داشته باشد. در دوره اصلاحات، صرفه جویی ها بیشتر شد و تجملات دوره قبل تقریبا از بین رفت. در حوزه سیاست خارجی نیز دولت اصلاحات عملکرد موفقی داشت و بیشترین دوستی ها در حوزه روابط بین الملل در دوران دولت اصلاحات شکل گرفت تا جایی که گفت و گوی تمدن ها به عنوان پیشنهاد دولت اصلاحات جنبه ای بین المللی پیدا کرد و ابتکار عمل ایران به گونه ای جهانی شد که حتی زمزمه های دریافت جایزه صلح نوبل نیز برای آقای خاتمی به گوش می رسید که با برخی سیاسی بازی ها این رویه قطع شد.
مهدی آیتی در خصوص نقاط ضعف دولت اصلاحات عنوان کرد که با وجود این که یک ابرپروژه در دوران دولت اصلاحات به نام عسلویه آغاز شد اما در سایر حوزه های عمرانی، دولت اصلاحات نتوانست همچون دولت سازندگی عملکرد موفقی داشته باشد و روند ساخت پروژه ها کند شد.
در چنین وضعیتی احمدی نژاد در سال ۸۴ به قدرت رسید که با شعارهایی که می داد توانست به قدرت برسد و این رویه شعار دادن تا پایان کار دولت نیز ادامه پیدا کرد بدون آن که عملی انجام شود. داغ هایی که در آن برهه زمانی بر بدن کشور گذاشته شده است، هنوز آن را احساس می کنیم و صدها میلیارد دلار از منابع کشور در آن مقطع هدر رفت و نهادهای نظارتی کشور را نیز از میان برد و به تنهایی تصمیم گیری می کرد و به نظرات هیچکس توجه نمی کرد. دولت بهار ادعا می کرد که پول نفت را بر سر سفره مردم آورده است در حالی که این اقدام آن ها سبب شد تا نقدینگی چند برابر شود و کشور در یک تورم عظیم گرفتار شود. این رویه در دولت احمدی نژاد هم زمان شد با یک رانت عظیم در سیستم دولت که به نزدیکان او اعطا شد. همین تخلفات سبب شد تا تمامی اطرافیان احمدی نژاد دستگیر شوند.
دولت آقای روحانی شروع بسیار خوبی داشت و توانست با امضای برجام شرایط کشور را به خوبی مدیریت کند و در دوره اول ایشان، شرایط اقتصادی کشور نیز در شرایط خوبی قرارداشت. این موفقیت ها در حالی بود که ده ها هیات دیپلماتیک و تجاری عازم ایران شدند و ایران در مسیر توسعه قرار گرفت اما با روی کارآمدن ترامپ این روند متوقف شد. همین امر سبب شد تا معایب دولت اعتدال در عرصه مدیریتی با مشکلاتی مواجه شود و ایشان به دنبال ایجاد چالش ها، هیچ تغییری در ترکیب تیم خود ایجاد نکرد و سبب شد تا فسادهای مالی و تخلفات اداری زیادی در دولت آقای روحانی شکل گیرد. ساختار مدیریتی دولت آقای روحانی کارآمد نبود و از همین نقطه نیز ضربه خوردند. آقای روحانی با شعار حمایت از حقوق مردم بر سر کار آمد اما حتی به اندازه قانون اساسی نیز از حقوق مردم و آزادی بیان حمایت نشد.
از سال گذشته نیز شاهد روی کارآمدن دولت مردمی در کشور بودیم که با وجود این که شروع خوبی داشت و توانست در حوزه سلامت اقدامات خوبی انجام دهد اما در حوزه معیشت مردم بدترین عملکرد را داشت به شکلی که در حوزه اشتغال، کنترل تورم و سایر شاخص های اقتصادی، عملکرد خوبی نداشت. در حوزه سیاست خارجی با وجود این که شعارهای زیادی داده شد اما روابط ایران با هیچ کشوری بهتر نشده است و پس از یک سال مذاکره نیز هنوز برجام امضا نشده است و اگر امضا نیز بشود، دست آورد کم تری نسبت به توافق دوره روحانی خواهد داشت. وقتی گفته می شود اقتصاد کشور بزرگ شده است باید دولت با آمار دقیق این را عنوان کرد. اگر دولت مدعی مردمی بودن است، باید نشان دهد که با چه ویژگی هایی مردمی است. بدنه دولت آقای رئیسی کاملا سازمانی است و از بدنه مردم در تشکیل دولت استفاده نکرده است. دولت آقای رئیسی حقوق شهروندی را عملا زیر پاگذاشته و مردم در شرایط سختی قرار گرفته اند.
هیچکدام از دولت های پس از انقلاب حرکت متوازنی نداشتند
محمدصادق کوشکی، استاد دانشگاه و فعال سیاسی اصولگرا در خصوص عملکرد دولت ها پس از پیروزی انقلاب اسلامی می گوید که هیچ کدام از دولت ها نتوانستند پس از انقلاب عملکرد متوازنی داشته باشند و به همین علت نمی توان از میان آن ها بهترین دولت را انتخاب کرد.
کوشکی افزود: دولت سازندگی در حوزه عمرانی بسیار موفق بود اما در سایر حوزه ها عملا دست آوردی نداشته است. این ضعف در دولت اصلاحات نیز وجود داشت و این دولت جز در حوزه دانشگاهی و فرهنگی، عملا در سایر حوزه ها دست آوردی برای کشور نداشته است و به همین علت نمی توان گفت که عملکرد متوازنی داشته است. این رویه در دولت احمدی نژاد نیز ادامه داشت و دولت بهار صرفا توجه خود را معطوف به این کرد که تا به طبقات پایین جامعه رسیدگی کند و همین امر سبب شد تا نتواند در سایر حوزه ها مدیریت خوبی داشته باشد.
این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: دولت روحانی نیز سرمایه گذاری زیادی در حوزه سیاست خارجی انجام داد و این سرمایه گذاری عظیم به دلایلی به نتیجه نرسید و در نهایت دولت را در شرایط تحریمی تحویل دولت سیزدهم داد که این دولت نیز همچون دولت های گذشته نتوانسته حرکت متوازنی داشته باشد و در برخی حوزه ها حضور پررنگ تری دارد و در برخی حوزه ها با ضعف مواجه است.
کوشکی با اشاره به عملکرد دولت های زمان جنگ تحمیلی عنوان کرد که دولت شهید رجایی و دو دولت میرحسین موسوی با توجه به این که در شرایط دشوار جنگ حضور داشتند، همین قدر که توانستند کشور را در حد متوسط مدیریت کنند، نمره قبولی را دریافت می کنند و باید گفت که عملکرد قابل قبولی داشته اند. این دولت ها با سیاست هایی که داشتند توانستند مانع ایجاد قحطی شوند و مردم حداقل ها را برای زندگی به خوبی در اختیار داشتند. مشخصا هیچکس از دولت های زمان جنگ انتظار زیادی ندارد اما با این وجود مباحث عمرانی در این دولت ها پیگیری شد.
وی افزود: عدم توسعه متوازن در دهه های اخیر بزرگ ترین آفت عملکرد دولت ها بوده و مشخصا زمانی که توسعه متوازن نباشد، مردم نیز احساس رشد همه جانبه نخواهند داشت و این احساس وجود داشته است که همواره دولت ها در یک زمینه دچار افراط شده اند. این به آن معنا نیست که دولت ها دست آوردی نداشته اند بلکه به معنای این است که دولت ها به تمامی حوزه های زندگی مردم رسیدگی نکرده اند که ریشه آن در این است که دولت ها توجهی به حوزه علم و عقلانیت نداشته اند. اداره جامعه ای نظیر ایران رابطه تنگاتنگی با تعامل دولت ها با حوزه دانش دارد و متاسفانه دولتمردان ما در سال های اخیر خود را نیازمند مشورت ندیده اند و صرفا بر اساس چشم انداز خود حرکت کرده اند و خود را دانای کل دانسته اند و این دانای کل دانستن، آفت دولت های ما پس از انقلاب بوده است.
دولت سازندگی کشور را به سمت توسعه هدایت کرد
امیر دبیری مهر، پژوهشگر علوم سیاسی در خصوص عملکرد دولت های پس از انقلاب بر این باور است که در چهار دهه گذشته سطح انتظار مردم از دولت ها افزایش پیدا کرده اما در مقابل توانمندی و اختیار دولت ها روز به روز کاهش پیدا کرده و امروز دیگر دست دولت ها همچون گذشته باز نیست. مقوله دیگری که بر عملکرد دولت ها بسیار مهم است، شرایط بین المللی است زیرا در داخل ایران نمی توان بدون نگاه به خارج عمل کرد. بر همین اساس دولت هایی که از تنش دوری کرده اند، توانسته اند عملکرد موفق تری داشته باشند. دولت سازندگی و بعضا دولت اصلاحات به خوبی توانستند از این چالش ها دوری کنند و به همین علت عملکرد موفق تری داشتند. دولت روحانی نیز تلاش کرد به این سمت حرکت کند اما به علت تحولات رخ داده در این عرصه ناموفق بود.
وی افزوده است که توسعه، اقتصاد و سازندگی کشور مقوله های بسیار مهمی هستند و مردم نیز همواره بر اساس این شاخص ها، به یک دولت نمره می دهند و امروز نیز اگر می خواهیم بدانیم که کدام دولت عملکرد بهتری داشته است باید به این نکته توجه کرد که کدام دولت در این حوزه ها موفق تر بوده است و در این عرصه است که دیگر جناح بندی های سیاسی کنار می رود و عملکرد ملاک می شود. بر همین اساس دولت سازندگی کم تر درگیر مسائل سیاسی شد و تلاش کرد تا کشور را در مسیر توسعه قرار دهد و از نظر کلان بهترین عملکرد را پس از انقلاب داشت. پس از این دوره آقای خاتمی به عنوان رئیس جمهور انتخاب شد که این دولت مزایا و معایب خاص خود را داشت. از یک سو این دولت برعکس دولت گذشته خود به سمت سیاسی کاری رفت و همین امر سبب شد تا درگیر تنش هایی شود و از مسیر اصلی خود خارج شد. باید توجه داشت که دولت اصلاحات به علت این که کار اقتصاد و توسعه را به کاردان ها سپرده بود، طبق شاخص های اقتصادی، توانست عملکرد خوبی در حوزه بازار داشته باشد که این روند در ادامه دیگر تکرار نشد زیرا دولت احمدی نژاد صرفا به طبقات پایین جامعه توجه کرد و از سایر اقشار روی برگرداند.
دبیری مهر معتقد است که دولت احمدی نژاد رفتاری عوام فریبانه داشته است و هیچگاه به سمت ایجاد تعادل در خدمت رسانی ها گام برنداشت و همین امر موجب نارضایتی در جامعه شد. دولت روحانی به این سمت حر کت کرد و از قضا کاربلد نیز بود اما به دلایلی دولت روحانی یک دولت خسته بود و اقدام و عمل شبانه روزی در دستور کار آن ها نبود. امروز نیز شاهد هستیم که آقای رئیس در راس دولت قرار گرفته است و به علت این که رئیس جمهوری دلسوز و پاکدست است مورد تقدیر قرار می گیرد اما از نظر چینش نیروها و کابینه دولت سیاست زده شده و حلقه ای که پیرامون ایشان شکل گرفته در میان مدت برای ان ها مشکلات متعددی ایجاد می کند.